SPIS TREŚCI

historia geologiczna regionu

ERA

OKRES

lubusko - wielkopolskiego

CZWARTORZĘD

Otworami wiertniczymi w głąb skorupy

ziemskiej i... czasu

NEOGEN

KENOZOIK

Tajemnicze, bardzo stare skały nieznanego wieku

TRZECIORZĘD

PALEOGEN

Świadectwa głębokiego morza w pobliżu

Zielonej Góry

KREDA

Od morza głębokiego do krajobrazu górskiego

JURA

Czas powstania czerwonego spągowca, raf

MEZOZOIK

wapienia cechsztyńskiego i dolomitu głównego

TRIAS

Era mezozoiczna

Era kenozoiczna

PERM

Kilkakrotny „najazd” lądolodów skandynawskich

KARBON

na Ziemię Lubuską

„Przechadzki” wzdłuż przekrojów geologicznych

DEWON

Jeszcze nieco o paleogeografii

PALEOZOIK

SYLUR

Niektóre nasze złoża ropy naftowej

i gazu ziemnego

ORDOWIK

Zespół złóż ropy naftowej Rybaki - Połęcko

- Połęcko S

KAMBR

Złoże ropno - gazowe Barnówko - Mostno

- Buszewo (BMB)

PROTEROZOIK

Zespół złóż ropy naftowej i gazu ziemnego

Lubiatów - Międzychód - Grotów (LMG)

ARCHAIK

Złoże gazu ziemnego Paproć W

Podział historii Ziemi,

Złoże gazu ziemnego Kościan S

WIEK EPOK GEOLOGicznych wg tabeli stratygraficznej polski pig, 2008

„Szejk” wydanie specjalne, grudzień 2012

Złoże gazu ziemnego Brońsko

ukazuje się od 1986 r.

okładka:

Złoże gazu ziemnego Żuchlów

Rdzenie i szlify mikroskopowe z naszych głównych gazonośnych i roponośnych poziomów litostratygraficznych (pokładów)

1. Szczelinowaty (spękany) roponośny dolomit główny z otworu Połęcko-3K z głębokości 1570,5 m,

foto: Arkadiusz Buniak

Złoże gazu ziemnego Radlin

2. Mikroskopowy obraz porowatego dolomitu głównego o strukturze ooidowej z otworu Barnówko-13K

z głębokości 3099 m. Beżowe, okrągławe ziarna dolomitowe to tzw. ooidy. Czarne pola pomiędzy nimi

Złoże gazu ziemnego Paproć

to pustki (pory) w dolomicie, w których w warunkach naturalnych występuje gaz, ropa naftowa lub

solanka. Liczne wrostki anhydrytu zaznaczają się różowymi i niebieskimi barwami interferencyjnymi.

Powiększenie ok. 25x. foto: Krzysztof Chłódek

Co z gazem z łupków?

3. Szkielet kolonii mszywiołowej o pokroju wachlarzowo-siatkowym w rafowym wapieniu cechsztyń-

skim z otworu Białcz-1 z głębokości 2279 m (rafa Brońsko koło Kościana) Foto: P. Raczyński

„Poemat” geologiczny

4. Obraz mikroskopowy rafowego wapienia cechsztyńskiego o bardzo dużej porowatości z otworu Kościan-

15 z głębokości 2186,5 m. Białe pola między pokruszonymi fragmentami szkieletów mszywiołowych to pust-

ki w skale wypełnione w warunkach złożowych gazem. Powiększenie ok. 25 x. Foto: Krzysztof Chłódek

5. Piaskowiec pochodzenia wydmowego z czerwonego spągowca z otworu Kromolice-1 koło Środy Wlkp.

z głębokości 3594 m. Foto: Arkadiusz Buniak

6. Obraz mikroskopowy porowatego piaskowca z gazonośnej serii czerwonego spągowca z otworu Za-

niemyśl-3 koło Środy Wlkp. z głębokości 2 919 m. Pomiędzy jasnoszarymi ziarnami kwarcu niebieską

barwą zaznacza się porowatość. Powiększenie ok. 25 x. Foto: Arkadiusz Buniak

Wydawca:

Adres redakcji:

Projekt, skład i druk:

PGNiG SA w Warszawie Oddział w Zielonej Górze

65-034 Zielona Góra, ul. Boh. Westerplatte 15

Redaguje zespół:

dorota.mundry@zgora.pgnig.pl, magdalena.wajda@zgora.pgnig.pl

tel. 68 45 35 700

Dorota Mundry - tel. 68 32 91 262, Magdalena Wajda - tel. 68 32 91 425

www.pgnig.pl/zielonagora

www.sandmedia.com.pl

„Szejk” wydanie specjalne - grudzień 2012

OD REDAKCJI

EPOKA

WIEK (miliony lat temu)

Holocen

0,01

Plejstocen

1,8

Pliocen

Miocen

Oligocen

Dorota Mundry

Eocen

Paleocen

Do Państwa rąk trafia dziś kolejne wydanie specjalne

Górna (późna)

naszego oddziałowego czasopisma, które dzięki wiedzy

Dolna (wczesna)

145

i wyobraźni pana Kazimierza Dyjaczyńskiego, jednego

Górna (późna)

z naszych wieloletnich pracowników, stanowi szczególną

Środkowa

geologiczną opowieść…

Dolna (wczesna)

200

Górny (późny)

Opowieść o tym, co działo się przed milionami lat na

Środkowy

Dolny (wczesny)

251

Ziemi Lubuskiej i w Wielkopolsce - rejonach, w których

Górny (cechsztyn)

257

w latach 50. ubiegłego wieku rozpoczęły się poszukiwania

Dolny (czerwony spągowiec)

299

węglowodorów, a w rezultacie - po pierwszych odkryciach

Górny (późny)

złóż w pobliżu Zielonej Góry - powstał nasz Oddział. Dzięki

Dolny (wczesny)

359

przemianom geologicznym, które miały miejsce w tym rejo-

Górny (późny)

nie możemy odkrywać i eksploatować złoża ropy naftowej

Środkowy

i gazu ziemnego. Czas, w jakim przemiany trwały, ich na-

Dolny (wczesny)

416

Pridol

tura i przyczyny są trudne do wyobrażenia. Mam nadzieję,

Ludlow

że lektura, którą przekazujemy w Państwa ręce, pozwoli

Wenlok

przybliżyć w dostępny sposób wiedzę geologiczną - po raz

Landower

444

pierwszy zebraną w taki sposób, a rozszerzoną w stosunku

Górny (późny)

do pierwszego wydania „Milionami lat...” o wiadomości

Środkowy

na temat niektórych naszych „zielonogórskich” złóż gazu

Dolny (wczesny)

488

ziemnego i ropy naftowej. Życzę ciekawej lektury.

Górny (późny)

Środkowy

Dolny (wczesny)

542

Kazimierz Dyjaczyński

2500

Jest absolwentem geologii Uni-

wersytetu Warszawskiego. Pracę

rozpoczął w 1961 roku na historycz-

4600

nym otworze Rybaki-1, którym od-

kryto pierwsze złoże ropy naftowej

na zachodzie Polski. W powstałym

w 1968 roku Przedsiębiorstwie Po-

szukiwań Naftowych objął stanowisko kierownika dzia-

łu geologii ruchowej. Pełnił je przez 32 lata, obejmując

w 2000 roku stanowisko Głównego Geologa w powstałym

z PPN Zielonogórskim Zakładzie Górnictwa Nafty i Gazu.

Na emeryturze od 2003 roku, nadal dzieli się wiedzą i do-

świadczeniem. Dzięki jego intuicji, połączeniu wiedzy

i pasji zawodowej możliwe stało się odkrycie niektórych

złóż gazu ziemnego i ropy naftowej. Dotyczy to szczegól-

nie poszukiwań gazu w strukturach rafowych w rejonie

Paleogeograficzne mapy Ziemi (planigloby) zamieszczone w niniej-

Kościana i Nowego Tomyśla.

szym wydawnictwie zostały opracowane przez amerykańskiego geo-

loga C.R. Scotese w 2001 roku. Edycja polska tych map zawarta jest

Przekonanie, że Niż Polski kryje duże zasoby węglowo-

na planszy „Dzieje życia na Ziemi” opracowanej przez Andrzeja Biela,

dorów towarzyszyło mu przez wszystkie lata pracy i jak

Annę Krzyż, Dariusza Czerskiego i wydanej przez Państwowy Instytut

Geologiczny.

widać po efektach, nie było mylne.

wydanie specjalne - grudzień 2012

„Szejk”

Dla geologa skała jest

stroną autobiografii Ziemi

z historią do odczytania.

James Hutton (1726 - 1797)

pionier nowoczesnej geologii

Wydany w 2005 roku „Szejk” pt. „Milionami

stykę wybranych złóż ropy naftowej i gazu

lat po Ziemi Lubuskiej i Wielkopolskiej…” cie-

ziemnego w dolomicie głównym, wapie-

szył się zainteresowaniem pracowników zie-

niu cechsztyńskim i czerwonym spągow-

lonogórskich firm naftowych, ale także czytel-

cu. Przy doborze złóż (zespołów złóż) do

ników spoza naszego resortu.

ich prezentacji kierowałem się zasadą,

aby pokazać różnorodne typy struktur

W związku z powyższym - z okazji 50-lecia

geologicznych, w obrębie których w wyżej

górnictwa naftowego na Niżu Polskim, które

wymienionych poziomach litostratygra-

obchodziliśmy w 2011 r. - postanowiliśmy

ficznych powstały pułapki złożowe, napeł-

wznowić wydanie geologicznego

„Szejka”

nione w trakcie migracji węglowodorów

w poszerzonym zakresie. Trzymają Państwo

ropą naftową lub gazem ziemnym. Dane

w rekach jego trzecie z kolei wydanie.

przedstawione w tej złożowej części zo-

stały zaczerpnięte z istniejących doku-

„Szejk” składa się z dwóch powiązanych ze

mentacji geologicznych lub geofizycznych

sobą części. Część pierwsza

- traktująca

oraz z dostarczonych przez Dział Eksploa-

o geologicznej historii regionu lubusko - wiel-

tacji Złóż bieżących informacji eksploata-

kopolskiego - jest w dużym stopniu powtó-

cyjnych. Czytając złożową część „Szejka”

rzeniem (z pewnymi zmianami) treści pierw-

miejmy na uwadze fakt, że omówione tam

szego wydania. Opisano w niej krótko histo-

złoża są tylko częścią (aczkolwiek bardzo

rię geologiczną regionu od około 360 mln lat

znaczną) odkrytych złóż w ostatnim 50 -

temu do czwartorzędu włącznie. Szczególną

leciu. Należy tu również zaznaczyć, że od-

uwagę poświęcono genezie czerwonego spą-

krycie omówionych złóż, jak i wielu innych,

gowca, wapienia cechsztyńskiego i dolomitu

to rezultat zbiorowego wysiłku geologów,

głównego - naszym trzem podstawowym

geofizyków i wiertników - tych pracują-

poziomom litostratygraficznym

(pokładom),

cych i weteranów oraz tych - jakże wielu

w których występują złoża gazu ziemnego lub

- których już nie ma wśród nas.

ropy naftowej. Do tematu tego nawiązują tak-

że zamieszczone na okładce fotografie rdzeni

Wszystkim tym, od których uzyskałem ma-

i płytek cienkich

(szlifów mikroskopowych)

teriały zamieszczone w niniejszym wydaniu

obrazujące budowę gazonośnych i roponoś-

geologicznego „Szejka”, składam serdeczne

nych skał zbiornikowych.

podziękowania.

W drugiej części przedstawiono, graficz-

nie i tekstowo, bardzo krótką charaktery-

Kazimierz Dyjaczyński

„Szejk” wydanie specjalne - grudzień 2012

świdrem do minionych światów

Poszukując złóż gazu ziemnego i ropy naftowej wiercimy głębokie otwory, które przechodzą

przez coraz to starsze utwory skalne określane także (w odniesieniu do skał osadowych)

jako warstwy lub pokłady. Jak głęboko sięgają otwory odwiercone w regionie lubusko -

wielkopolskim i do jak starych skał dotarły?

Otworami wiertniczymi

w głąb skorupy ziemskiej i... czasu

Głębokość otworów uzależniona była

rzu, który jest aktualnie najgłębszym

Najstarsze skały nawiercono jednak

i jest przeważnie od głębokości zalega-

otworem w północnej Polsce. Wyżej

nie w tych najgłębszych otworach,

nia pokładów zawierających złoża gazu

wymienione

4 najgłębsze otwory

ale w znacznie bardziej płytkich, na

ziemnego lub ropy naftowej (czerwony

miały charakter naukowo - badawczy

głębokości około 2 - 2,5 km, a nawet

spągowiec, wapień cechsztyński i dolo-

i wiercone były na zlecenie Państwo-

w całkiem płytkich na głębokości kil-

mit główny). Pokłady te zalegają w po-

wego Instytutu Geologicznego. Dla

kuset metrów - dlaczego tak się stało

łudniowej części regionu (np. w pasie

porównania podam tu, że najgłęb-

wyjaśniono na dalszych stronach tego

Głogów - Góra - Rawicz - Ostrów

sze 2 otwory w rejonie Zielonej Góry,

tekstu. Badając wszechstronnie rdze-

Wlkp.) na głębokości rzędu 1300 -

Jany-1 i Pomorsko-1, dowiercono do

nie z przewiercanych skał z licznych

1800 m i w większości odwierconych

głębokości 3420 i 3300 m.

otworów geolodzy mogli przeważ-

tam otworów osiągnięto głębokość za-

nie przyporządkować poszczególne

wartą w tym samym przedziale.

Jak się mają wspomniane nasze ot-

kompleksy skalne do określonych er,

wory do najgłębszych otworów od-

okresów i epok geologicznych oraz

W kierunku północnym pokłady te

wierconych w kraju i za granicą?

określić - poza pewnymi wyjątkami -

zapadają coraz głębiej w związku

naturalne środowiska ich powstania

z czym i głębokość odwierconych

Najgłębszy otwór w Polsce - Kuźmi-

(np. środowisko morza płytkiego, głę-

tam otworów musiała być większa

na-1 - zlokalizowany w Karpatach na

bokiego, pustynne, jeziorne). Można

(np. w rejonie od Kościana do Nowe-

południe od Przemyśla dowiercono

było określić jak te środowiska zmie-

go Tomyśla wiercono otwory prze-

do głębokości 7541 m. Najgłębszy

niały się przestrzennie w tym samym

ważnie do głębokości 2400 - 2800 m).

otwór świata (12060 m!) odwiercili

czasie oraz w kolejno po sobie nastę-

Złoża gazu ziemnego i ropy naftowej

Rosjanie na półwyspie Kola, god-

pujących epokach geologicznych.

w północnej części re-

ny zanotowania jest

gionu (np. rejony Dębna,

też fakt odwiercenia

Mówiąc inaczej można było zrekon-

Gorzowa, Międzycho-

w Niemczech (Bawaria)

struować paleogeografię naszego

du, Poznania) zalegają

otworu do głębokości

regionu, czyli jego geografię w mi-

w przedziale głębokoś-

9101 m. W zdecydowa-

nionych, niewyobrażalnie odległych

ciowym 3000 - 3500 m,

nej większości naszych

czasach. Geologiczna historia regio-

w związku z czym

otworów dowiercano

nu lubusko - wielkopolskiego jest już

i otwory wiercono tam

do najniższej, potencjal-

dość dobrze rozpoznana od okresu

do zbliżonych głęboko-

nie gazonośnej formacji

permskiego ery paleozoicznej, czy-

ści. Na omawianym ob-

skalnej zwanej czer-

li od około 299 milionów lat temu.

szarze odwiercono kilka

wonym spągowcem

Znacznie mniej - chociaż i tak dość

otworów o stosunkowo

utworzonej w okresie

sporo - wiemy o okresie karbońskim

dużej głębokości, a wśród nich nale-

permskim ery paleozoicznej. W wie-

(359 - 299 mln lat temu), natomiast

ży wymienić otwory: Ośno IG-2 (4950

lu otworach, zwłaszcza tych odwier-

znikomą wiedzę posiadamy o tym

m), Strzelce Krajeńskie IG-1 (4700 m),

conych w ostatnich latach, dowier-

co tu się działo przed karbonem, ale

Września IG-1 (5904 m). Do niewiele

cono do skał z okresu karbońskiego,

właśnie od tych przedkarbońskich,

większej głębokości (6006 m) odwier-

a tylko w nielicznych otworach do

słabo czytelnych „stron autobiografii”

cono otwór Czaplinek IG-1 na Pomo-

skał jeszcze starszych.

należy rozpocząć opis tej historii.

wydanie specjalne - grudzień 2012

„Szejk”

geologiczne zagadki

W niektórych otworach wiertniczych w rejonie Wolsztyna, Leszna oraz Nowej Soli

nawiercono na głębokościach rzędu 2200 - 2700 m szarozielonawe łupki metamorficzne,

niezwykle silnie sfałdowane, będące pierwotnie (przed metamorfozą) skałami osadowymi

ilasto - piaskowcowymi.

Tajemnicze, bardzo

stare skały nieznanego wieku

Tajemniczość tych skał wynika przede

prekambrze - i w tym przypadku mia-

na głębokości kilku kilometrów, praw-

wszystkim z tego, że nie można było

łyby one ponad 542 mln lat - czy też

dopodobnie podczas wielkich ruchów

wiarygodnie określić ich wieku geo-

w pierwszych okresach ery paleozo-

tektonicznych jakie miały miejsce w ca-

logicznego i środowiska w jakim po-

icznej (w tzw. starszym paleozoiku),

łym naszym regionie w okresie karboń-

wstały oraz kiedy zostały sfałdowane.

gdzieś w przedziale czasowym 542

skim ponad 300 mln lat temu. Granity,

416 mln lat temu. Według niektó-

prawdopodobnie tego samego wieku,

W związku z tym, że w niektórych ot-

rych naukowców wyjściowe osado-

nawiercone zostały także w otworze

worach (np. Święciechowa-1 k/Lesz-

we formacje skalne, które już przed

Ługowo-2 koło Zielonej Góry na głębo-

na i Bielawy-1 k/Nowej Soli) stwier-

karbonem zostały sfałdowane i zme-

kości 2825 m. Wysuwane są również

dzono zaleganie tych skał bezpo-

tamorfizowane, osadziły się w dość

poglądy, że wspomniane granity mogą

średnio pod osadami karbońskimi,

głębokim środowisku morskim, na

być dużo starsze, a ich wiek może wy-

to oczywisty jest wniosek, iż są one

co nie ma jednak wystarczająco wia-

nosić nawet około 550 - 600 mln lat.

starsze od karbonu, a więc muszą

rygodnych dowodów, a jedynie pew-

mieć ponad 359 mln lat, ale ile mln

ne teoretyczne przesłanki.

Jak wynika z powyższych uwag, nieła-

lat

„ponad”? - tego dotychczas nie

two jest nieraz „odczytać” historię za-

wiemy. Wielu znanych naukowców

Około 20 kilometrów na południe od

szyfrowaną w bardzo starych skałach.

geologów toczyło spór, dotąd nie

Krosna Odrzańskiego (Żarków) nawier-

Zapis geologicznych dziejów naszego

rozstrzygnięty, czy skały te powstały

cono na głębokości około 900 m granit,

regionu zawarty w młodszych skałach

już przed erą paleozoiczną, w tzw.

który powstał z zakrzepnięcia magmy

jest już coraz to bardziej czytelny.

Ordowik. Położenie

kontynentów w kambrze

i ordowiku jest podobne:

na południu istnieje wielki kontynent Gondwany,

natomiast w okolicach równika położone są mniejsze lądy.

„Szejk” wydanie specjalne - grudzień 2012

Okres dewoński (416 - 359 mln lat temu)

W dwóch otworach Instytutu Geologicznego odwierconych około 25 - 30 km na południe od

Zielonej Góry (Klępinka IG-1 i Jelenin IG-1) nawiercono na głębokości kilkuset metrów silnie

sfałdowane skały ilasto - krzemionkowe.

Świadectwa głębokiego

morza w pobliżu Zielonej Góry

W skałach tych Pani Chorowska

nawiercono wiarygodnie udokumen-

prawdopodobne i nikt z geologów

z Wrocławia znalazła mikroskopijnej

towanych skał dewońskich. Z uwa-

jeszcze takiego poglądu nie przedsta-

wielkości skamieniałe szczątki zwie-

gi na fakt występowania morskich

wił, a wszyscy są zgodni przynajmniej

rząt morskich żyjących tylko w okre-

skał dewońskich we wspomnianych

co do tego, że są to skały przedde-

sie dewońskim ery paleozoicznej.

otworach i w Sudetach oraz na Po-

wońskie. W związku z powyższymi

Całokształt cech tych skał wskazuje,

morzu, jest wielce prawdopodobne,

faktami i przypuszczeniami można

że powstały one w środowisku głę-

że również w pośrednim regionie

uważać, że strefy gdzie morskie osa-

bokomorskim - jest prawdopodobne,

lubusko - wielkopolskim było w de-

dy karbońskie zalegają bezpośrednio

iż były to głębiny oceaniczne.

wonie morze, w którym powstały

na skałach metamorficznych były

skały osadowe dotychczas jeszcze

w dewońskim morzu wyspami, które

Oceaniczna geneza tych skał jest

nie nawiercone. Uważny czytelnik

zostały pokryte morzem w okresie

całkiem prawdopodobna, zwłaszcza

może w tym miejscu zapytać, czy

karbońskim. Niektórzy naukowcy

Dewon. W wyniku

kolizji Laurencji i Baltiki

powstaje nowy kontynent Laurosja

oraz tworzą się Góry Kaledońskie. Lądy

stopniowo zaczyna pokrywać roślinność.

omówione poprzednio skały meta-

przypuszczają, że rozległy obszar

w świetle udokumentowania przez

morficzne nie są jednak dewońskie

tego regionu był w dewonie lądem,

wrocławskich geologów dewońskich

skoro miejscami udowodniono ich

na który morze wkroczyło w karbo-

skał oceanicznych w niezbyt odle-

zaleganie pod karbońskimi osadami

nie. Reasumując trzeba jednak po-

głych - ok. 80 km - Sudetach Zachod-

morskiego pochodzenia.

wiedzieć, że geologiczna historia

nich (Góry Kaczawskie). Na obszarze

przedkarbońska rozległego obszaru

właściwego regionu lubusko - wiel-

Z wielu przyczyn, które trudno tu

lubusko - wielkopolskiego pozostaje

kopolskiego nigdzie dotychczas nie

bliżej omawiać, jest to bardzo mało

- jak dotychczas - zagadkowa.

wydanie specjalne - grudzień 2012

„Szejk”

okres karboński (359 - 299 mln lat temu)

Okres karboński (karbon) kojarzy się najczęściej z węglem kamiennym - powszechnie znaną

skałą osadową z tego okresu (wszak „carbo” to węgiel). Węgiel kamienny utworzył się jednak

tylko na niektórych obszarach i w ciągu ograniczonego odcinka okresu karbońskiego, jak na razie

nie stwierdziliśmy go w obrębie formacji skał karbońskich w rejonie lubusko - wielkopolskim.

Od morza głębokiego

do krajobrazu górskiego

Skały powstałe w okresie karbońskim

(np. małże, podobne do amonitów

Szczątki te były przyniesione do mo-

występują powszechnie w głębokim

goniatyty o skręconych muszlach,

rza z rozdrobnionym materiałem skal-

podłożu naszego regionu i były na-

brachiopody podobne do małży oraz

nym z obszarów lądowych i wysp.

wiercone w licznych otworach, stąd

pojedyncze koralowce). Jako pewną

Gdy karbońskie skały pogrążone

też rekonstrukcja zdarzeń z tamtych

ciekawostkę dotyczącą karbońskich

zostały na głębokość około 2000 m

czasów - oparta o badania tych skał

zwierząt można tu przytoczyć znale-

i więcej (co nastąpiło około 100 - 150

- jest dość wiarygodna, przynajmniej

zienie na obszarze Niemiec i Francji

mln lat po ich powstaniu), z substan-

w ogólnym zarysie. Z badań tych skał

- w skałach lądowego pochodzenia -

cji organicznej w nich zawartej, pod

wynika wyraźnie, że przez większą

skamieniałych szczątków ówczesne-

wpływem narastającej temperatury,

część karbonu istniało w naszym re-

go owada (ważki) o długości 30 cm

zaczął się wytwarzać

(generować)

gionie morze, w którym powstał gru-

i rozpiętości skrzydeł 70 cm.

gaz ziemny, który szczelinami wędro-

by kompleks skalny złożony z naprze-

wał do góry i gromadził się w złoża

mianległych warstw piaskowców,

w wyżej zalegających - porowatych

mułowców i iłowców (w czasie sedy-

piaskowcach czerwonego spągowca

mentacji były to piaski, muły i iły).

lub w rafach wapienia cechsztyńskie-

go. Tak więc gaz ziemny znajdujący

Grubość skał karbońskich określo-

się w naszych złożach (z wyjątkiem

no - jak na razie - tylko w dwóch

złóż w dolomicie głównym) swój „ro-

wspomnianych otworach Bielawy-1

dowód” wywodzi z karbońskiej sub-

i Święciechowa-1, gdzie wynosi ona

stancji roślinnej, a w związku z tym

od około 100 do nieco ponad 400 m,

uważa się całą formację skał karboń-

ale dane te nie są reprezentatywne

skich jako macierzystą dla tego gazu.

dla całego regionu.

Nie jest wykluczone też, że w rejo-

nie północnej Wielkopolski i Kujaw

Próby przewiercenia osadów karbo-

zalegają na dużych głębokościach

nu w niektórych otworach w różnych

pokłady węgla kamiennego, które

strefach naszego regionu nie powiod-

Ryc. 1. Strome zaleganie warstw w pia-

także mogły wygenerować duże ilo-

ły się, a głębienie otworów kończono

skowcowo - mułowcowej skale karboń-

ści gazu.

skiej. Otwór Paproć-29 koło Nowego Tomy-

po nawierceniu od 1000 do 1700 m

śla - głębokość 3335 m

tych osadów. Sądzi się, że całkowita

Warstwy skał karbońskich nawier-

grubość karbońskiego kompleksu

cone w otworach w naszym regio-

skalnego jest mocno zróżnicowana

Z punktu widzenia geologii naftowej

nie wykazują bardzo często strome,

i może w niektórych strefach docho-

ważniejsza jest jednak obecność

a nawet pionowe zaleganie (ryc. 1).

dzić do kilku kilometrów.

w skałach karbońskich szczątków

W rdzeniach ze skał karbońskich znaj-

ówczesnych roślin, widocznych czę-

Leżące na skałach karbońskich se-

dywano skamieniałości ówczesnych

sto makroskopowo jak i w postaci

rie skalne z okresu permskiego leżą

bezkręgowych zwierząt morskich

rozproszonej.

już poziomo co świadczy wyraźnie

„Szejk” wydanie specjalne - grudzień 2012

o tym, że w końcowej fazie okresu

karbońskiego

- około

300 mln lat

temu - działały tu potężne siły tekto-

niczne, które spowodowały sfałdo-

wanie skał karbońskich i starszych

i ich wydźwignięcie do góry. Na

miejscu dawnego morza (częściowo

oceanu?) powstały góry. Tektonicz-

ny proces powstania gór fałdowych

w zachodniej i środkowej Europie

w karbonie nazwano orogenezą wa-

ryscyjską (lub hercyńską), a powsta-

łe wówczas góry - waryscydami (lub

hercynidami). Najwcześniej w karbo-

nie został sfałdowany i wydźwignię-

ty obszar Sudetów (około 320 - 310

mln lat temu), a kilkanaście milionów

lat później góry powstały również

w regionie lubusko - wielkopolskim,

sięgały one na północ mniej więcej

do linii Szczecin - Piła. Nie wiemy ja-

kie wysokości względne miały góry

waryscyjskie, ale niektórzy przy-

Ryc. 2. Schemat powstawania gór w wyniku zderzenia się kontynentów wg teorii tektoniki płyt

puszczają, że pewne ich fragmenty

- na podstawie literatury, bez skali

wznosiły się do około 2000 - 3000 m

w stosunku do obszarów nizinnych.

Przypuszczamy, że stosunkowo dużą

litosferyczna (zwana w skrócie płytą)

mującą pozycję między równikiem

wysokość miał wtedy grzbiet górski

a zwrotnikiem Raka. Może więc

jest sztywnym i ruchomym fragmen-

między Wolsztynem i Lesznem oraz

tem zewnętrznej powłoki ziemskiej

warto tu przedstawić - w możliwie

między Lubinem i Gubinem. W stre-

największym uproszczeniu i skrócie

o zmiennej grubości - rzędu kilkudzie-

fach tych późniejsza (permska) ero-

sięciu kilometrów - przemieszczają-

- najnowszą teorię wyjaśniającą po-

zja zdarła wszystkie skały karbońskie

wstanie gór.

cym się po niżej leżącej plastycznej,

i odsłoniła skały przedkarbońskie,

częściowo upłynnionej astenosferze.

przykryte dopiero osadami morza

Płytę tworzą skorupa ziemska konty-

Jak mogły powstać

cechsztyńskiego, co nastąpiło po

nentalna i/lub oceaniczna oraz tzw.

około 50 milionach lat od wypiętrze-

góry waryscyjskie

litosfera podskorupowa składająca

nia się tych gór.

w karbonie (i inne góry

się ze skał bardziej gęstych od sko-

kiedy indziej) - zadziwiająca

rupy ziemskiej. Grubość całej płyty

Waryscyjska orogeneza, która objęła

teoria tektoniki płyt

na obszarach kontynentów wynosi

również nasz region to był wielki tek-

najczęściej około 60 - 100 km a pod

toniczny proces trwający miliony lat

Wyjaśnienie zjawiska powstania łań-

oceanami 30 - 40 km. Obszary płyt li-

i radykalnie zmieniający mapę geo-

cuchów górskich w geologicznej

czą miliony km². Przypuszczalną sytu-

graficzną ówczesnego świata.

przeszłości Ziemi należało do naj-

ację paleogeograficzną i tektoniczną

trudniejszych problemów w geologii.

przed powstaniem gór waryscyjskich

W wyniku tej orogenezy został zli-

W latach 60 - tych ubiegłego wieku

przedstawia schematycznie ryc. 2a.

kwidowany ocean oddzielający

geolodzy i geofizycy amerykańscy

Pomiędzy kontynentem A (ówczes-

ówczesne kontynenty: południowy

opracowali spójną teorię tektoniki

ną Gondwaną) i kontynentem B (ów-

i północny, które w końcu karbonu

płyt

(litosferycznych), która

„za jed-

czesną Laurosją) był ocean, a morza

połączyły się ze sobą tworząc gigan-

nym zamachem” wyjaśnia - w ogól-

szelfowe pokrywały brzeżne części

tyczny superkontynent zwany Pan-

nym zarysie - powstawanie gór, prze-

tych kontynentów. Płyta A przesuwa-

geą, być może największy w dzie-

mieszczanie się kontynentów, wielkie

ła się na północ „wioząc” kontynent

jach Ziemi, a obszar naszego regionu

trzęsienia ziemi oraz wulkanizm. Co

południowy w kierunku północnym

był wtedy znikomą jego cząstką zaj-

to jest płyta litosferyczna? Otóż płyta

ku kontynentowi B. Oceaniczna część

wydanie specjalne - grudzień 2012

„Szejk”

płyty A podsuwała się pod płytę B

waryscyjskich w karbonie (i innych

nego płyta afrykańska podsuwa się

i pogrążała w astenosferę. Ubytek

gór) jest niezwykle uproszczonym,

i pogrąża pod płytę eurazjatycką,

oceanicznej płyty pomiędzy konty-

schematycznym modelem skompli-

stąd też występują tam trzęsienia

nentem A i B rekompensowany był

kowanego procesu górotwórczego.

ziemi i wulkany).

przez rozrost płyty oceanicznej z dru-

Najbardziej spektakularnym przykła-

giej strony kontynentu A. Po wielu

dem powstania potężnego pasma

Niedawne bardzo silne i tragiczne

milionach lat kontynent A zderzył

górskiego w wyniku kolizji konty-

w skutkach (fala tsunami) trzęsienie

się z kontynentem B, ocean uległ

nentów są Himalaje.

ziemi w Azji Południowo - Wschod-

likwidacji

(„zamknięciu”), a złożo-

niej też powstało w strefie gdzie

ne w nim osady częściowo uległy

Kontynent indyjski „wieziony” był na

oceaniczna część płyty indyjsko

pogrążeniu w astenosferę, a częś-

płycie oceanicznej tysiące kilome-

- australijskiej podsuwa się pod pły-

ciowo zostały sfałdowane, pona-

trów w ciągu ponad 100 milionów

tę eurazjatycką i pogrąża w aste-

suwane na siebie i wydźwignięte

lat z okolic dzisiejszej Afryki Połu-

nosferę (zjawisko to zachodzi pod

- powstały góry (ryc. 2b).

dniowej, aż około 30 - 20 mln lat

oceanicznym Rowem Jawajskim

temu zderzył się z Eurazją powodu-

koło wysp Sumatra i Jawa). Także

Gdy podsuwająca i pogrążająca się

jąc od tego czasu wypiętrzanie się

silne trzęsienie ziemi w Pakistanie

oceaniczna część płyty zanurzyła się

Himalajów. Niektóre góry

(jak np.

w październiku 2005 r. zaistniało na

na głębokość około 100 km zaczęła

Andy) powstały na innej drodze niż

granicy płyty indyjsko - australijskiej

ulegać przetopieniu w magmę, któ-

kolizja kontynentów, ale omawia-

z płytą eurazjatycką. Niezwykle silne

ra z kolei przemieszczała się do góry

nie tego problemu przekracza ramy

trzęsienie ziemi miało miejsce u pół-

zastygając częściowo na głębokości

tego artykułu.

nocno-wschodnich wybrzeży Japonii

wielu kilometrów (tworząc intruzje

w 2011 roku. Związane ono było ze

skał magmowych - np. granitów) lub

Podsuwająca się płyta oceanicz-

strefą gdzie płyta pacyficzna podsu-

też przedostawała się wyżej, wyle-

na zanurza się pod kontynentalną

wa się pod pytę eurazjatycką.

wając się jako lawa na powierzchnię

część drugiej płyty z prędkością kil-

tworząc pokrywy skał wulkanicznych

ku centymetrów rocznie, ale czasa-

Po powyższej dygresji na temat naj-

(wylewnych). Przedstawiony na ryc.

mi jest to chwilowy ruch gwałtowny

nowszej teorii tektoniki płyt wrócić

2a i 2b oraz opisany wyżej prawdo-

- wtedy powstają trzęsienia ziemi

należy do głównego wątku geolo-

podobny sposób utworzenia się gór

(np. na obszarze Morza Śródziem-

gicznych dziejów naszego regionu.

Karbon. Okres powstania złóż węgla kamiennego. W tropikalnym klimacie bujnie rozwija się puszcza bagienna. W karbonie dochodzi do zderzenia

Laurosji i Gondwany, w wyniku czego tworzy się łańcuch waryscydów . Pod koniec tego okresu południową Gondwanę pokrywa lądolód.

„Szejk” wydanie specjalne - grudzień 2012

okres permski (299 - 251 mln lat temu)

Okres permski

(perm)

- ostatni w erze paleozoicznej

- miał szczególne znaczenie

w geologicznej historii naszego regionu, gdyż utworzyły się wtedy pokłady czerwonego

spągowca, wapienia cechsztyńskiego i dolomitu głównego, w których obecnie znajdują się

złoża gazu ziemnego, a w dolomicie również złoża ropy naftowej.

Czas powstania czerwonego spągowca,

raf wapienia cechsztyńskiego

i dolomitu głównego

W niezbyt długim - w skali czasu

kilometrowych rozmiarach, przesu-

geologicznego - permie, trwającym

Pierwsza faza permu -

wały się względem siebie w górę lub

48 mln lat, powstały dwa zasadni-

Ziemia Lubuska

w dół. Powstałe szczeliny uskokowe

czo odmienne zespoły (kompleksy)

w ogniu wulkanów

były drogami przemieszczania się

skalne o łącznej grubości od kilkuset

magmy, która - już jako lawa - wyle-

do ponad 2000 m. Pierwszy (dolny)

W początkowej fazie permu trwają-

wała się na powierzchnię. Lawa spły-

zespół skalny powstały w permie

cej kilkanaście milionów lat zazna-

wała do obniżeń i zastygając tworzyła

w warunkach środowiska lądowego,

czyły się na obszarze Ziemi Lubuskiej

pokrywy skał wylewnych (wulkanicz-

złożony w niższej części ze skał wul-

i zachodniej Wielkopolski zjawiska

nych). Oprócz takich wylewów lawy

kanicznych, a w wyższej ze skał okru-

wulkaniczne o niezwykle dużym na-

wzdłuż szczelin uskokowych były

chowych (zlepieńców, piaskowców

tężeniu. Skorupa ziemska, ściśnięta

zapewne

„normalne” wulkany, po

i iłowców) barwy głównie brunatno-

gigantycznymi siłami górotwórczymi

których pozostały wulkanopodobne

czerwonej nazywamy czerwonym

pod koniec karbonu, zaczęła na po-

wzniesienia zaznaczające się w mor-

spągowcem. Drugi (górny) permski

czątku permu odprężać się, powsta-

fologii stropu skał wulkanicznych.

zespół skalny utworzony w tzw. mo-

ły wówczas ogromne uskoki wzdłuż

Wzniesienia takie, z których przynaj-

rzu cechsztyńskim nazywamy cech-

których jedne bloki skalne, o wielo-

mniej niektóre mogły być permskimi

sztynem. Obydwu terminów: „czer-

wony spągowiec” i „cechsztyn” uży-

wa się często także na oznaczenie

czasu formowania się tych zespołów

skalnych. Można więc np. mówić, że

„w otworze x nawiercono czerwo-

ny spągowiec”, ale także „w czer-

wonym spągowcu klimat był suchy

i gorący”. To samo dotyczy terminu

„cechsztyn”. W podobnie dwojakim

znaczeniu używamy też terminów

np. karbon, perm, trias czy kreda.

W zależności od kontekstu wypowie-

dzi terminy te oznaczać mogą okresy

geologiczne lub też cały zespół skał

powstałych w danym okresie. Moż-

na więc mówić, że „w permie były

wulkany”, ale także, że „perm leży

niezgodnie na sfałdowanym karbo-

nie”. Po tych uwagach przejdźmy do

historii zdarzeń w okresie permskim.

Ryc. 3. Agat z permskich skał wulkanicznych z Sudetów

wydanie specjalne - grudzień 2012

„Szejk”

wulkanami obserwuje się pod złoża-

kanicznych wynosi 385 m. Na zakoń-

wonego spągowca w obniżeniach.

mi gazu i/lub ropy Zielin, Barnówko

czenie tych uwag dodam jeszcze, że

W ówczesnej paleogeografii regionu

- Mostno - Buszewo (BMB), Chartów,

w permskich skałach wulkanicznych

lubusko - wielkopolskiego wyróżnia-

Sulęcin, Jeniniec, Krobielewko. Po-

w Sudetach znajdujących się tam na

ła się wyżynna pustynia skalista ciąg-

krywy permskich skał wulkanicznych

powierzchni, występują pięknie wy-

nąca się od rejonu Dębna na Gorzów

występują niemal na całym obszarze

kształcone i poszukiwane przez zbie-

- Międzyrzecz - Zbąszyń - Wolsztyn

Ziemi Lubuskiej, a także na znacz-

raczy kamienie ozdobne zwane aga-

- Kościan i dalej na wschód zanikając

nej części zachodniej Wielkopolski.

tami (ryc. 3). Agaty te zbudowane są

koło Krotoszyna. Ta skalista pusty-

Stwierdzona grubość tych pokryw

z różnobarwnych koncentrycznych

nia uformowała się na powierzchni

jest bardzo zmienna i waha się od

wstęg chalcedonu (odmiana kwar-

wyniesionego bloku tektonicznego

kilkudziesięciu do ponad

1500 m.

cu - SiO₂) wytrąconego z hydroter-

(zwanego wyniesieniem wolsztyń-

Przykładowo podam tu, że w otwo-

malnych roztworów pomagmowych

skim) zbudowanego głównie z kar-

rach Jany-1 koło Zielonej Góry i Po-

w próżniach pogazowych w zasty-

bońskich piaskowców i iłołupków

morsko-1 koło Sulechowa nawier-

głej lawie.

oraz ze skał wulkanicznych czerwo-

cono odpowiednio 293 i 457 m skał

nego spągowca. Po północnej i po-

wulkanicznych nie przewiercając ich.

Permskie pustynie

łudniowej stronie tego wyniesienia,

Największą grubość (1650 m) skał

bloki tektoniczne zapadały się - po-

skaliste i piaszczyste

wulkanicznych stwierdzono w ot-

wstały zapadliska: poznańskie i zielo-

worze Ośno IG-2, lecz i tam ich nie

Po ustaniu zjawisk wulkanicznych,

nogórskie, które w topografii terenu

przewiercono.

jeszcze przez około 25 - 30 mln lat

zaznaczały się jako obniżenia (ryc.4).

permu cały obszar Polski był lądem,

Na osi Szczecin - Piła - Łódź istniało

W rejonie Gorzowa, w otworze Je-

na którym zachodziła erozja wynie-

w dolnym permie najgłębsze obni-

niniec-2 całkowita grubość skał wul-

sień

sedymentacja

osadów czer-

żenie zajęte przez okresowe jezioro,

w którym głównie osadziły się ilasto

- mułowcowe osady czerwonego

spągowca.

W rejonie pomiędzy Krosnem i Lub-

skiem uformowała się wtedy kolejna

górzysta pustynia skalista zbudowa-

na z granitów i skał wulkanicznych

(ryc.4).

Obszar Polski znajdował się w per-

mie w strefie przyzwrotnikowej,

a klimat był tu wtedy generalnie

suchy i gorący z okresowymi gwał-

townymi ulewami, przy czym pod

koniec sedymentacji czerwonego

spągowca był najbardziej suchy.

Materiał zwietrzelinowy powstają-

cy na wyżej położonych skalistych

pustyniach - od grubych okruchów

do ziarn piasku - był w czasie gwał-

townych deszczy zmywany i trans-

portowany przez okresowe, szero-

ko płynące potoki na obszar niżej

położony i tam osadzany.

Przy brzegu wyżynnych pustyń aku-

mulowały się głównie większe okru-

chy, z których powstały zlepieńce,

Ryc. 4. Szkic paleogeograficzno - tektoniczny na koniec sedymentacji czerwonego spągowca

nieco dalej osadziły się na przemian

„Szejk” wydanie specjalne - grudzień 2012

morfologicznie był jeszcze rejon

od Nowego Tomyśla do Kościana,

gdzie istniały wzniesienia o wyso-

kościach względnych do około 100

150 m. Wzniesienia te odegrały

bardzo ważną rolę w późniejszym

czasie okresu permskiego co jest

omawiane dalej. Wyraźne wzniesie-

nia zaznaczały się wówczas także

w rejonie gorzowskim, we wspo-

mnianych miejscach przypuszczal-

nych wulkanów.

Ryc. 5. Typowe skały osadowe czerwonego spągowca: na lewo - zlepieniec z otworu Jezierzyce-1

koło Leszna z głębokości 2486 m, na prawo - piaskowiec wydmowy z otworu Pakosław-4 koło

Bardzo zmienne morze

Rawicza z głębokości 1725 m (z opracowania P. Raczyńskiego)

cechsztyńskie - na przemian

piaski (które później zamieniły się

gdyż obszar ten był wtedy erodo-

normalne i martwe

w zwięzłe piaskowce) i zlepieńce,

wany. Duża masa osadów czerwo-

jeszcze dalej gromadziły się głów-

nego spągowca zdeponowanych

Około 257 milionów lat temu region

nie piaski, a w najbardziej oddalo-

w zapadliskach świadczy o tym, jak

lubusko - wielkopolski, jak i ponad

nych obniżeniach - w okresowych

wiele skał zostało „zdjętych” z ob-

połowa obszaru Polski oraz duża

jeziorach - z zawiesiny wytrącały się

szarów wyniesionych, w związku

część Europy Środkowej pokryte

muły i iły. Osady te zabarwione są

z czym zróżnicowanie morfologicz-

zostały morzem cechsztyńskim.

przeważnie związkami żelaza na kolor

ne omawianego regionu z czasem

Transgresja

(zalew) tego morza

brunatnoczerwony. Z czasem klimat

w znacznym stopniu malało. W koń-

była najprawdopodobniej najgwał-

stał się jeszcze bardziej suchy i na

cowej fazie sedymentacji czerwo-

towniejszym zalewem morskim

obszarach zapadlisk poznańskiego

nego spągowca - „tuż” przed trans-

w środkowej Europie za ostatnie

i zielonogórskiego powstały licz-

gresją morza cechsztyńskiego - na

kilkaset mln lat. Morze to istniało

ne wydmy. Piaskowce wydmowe

pustyniach piaszczystych istniały

„zaledwie” około 6 mln lat, lecz po-

i fluwialne (osadzone przez płynącą

wydmy przeważnie o wysokości od

zostawiło po sobie osady o grubo-

wodę) oraz zlepieńce są najbardziej

kilku do kilkunastu, rzadziej do kil-

ści od kilkuset do ponad 1000 m,

charakterystycznymi skałami osado-

kudziesięciu metrów.

złożone głównie z soli kamiennych

wymi czerwonego spągowca (ryc. 5).

i anhydrytów oraz w dużo mniej-

W tym samym czasie na pustyni

szym stopniu z wapieni i dolomi-

Dodać tu należy, że występujące

skalistej znacznie zróżnicowany

tów. Jakie było morze cechsztyń-

w czerwonym spągowcu piaskow-

ce wydmowego pochodzenia ce-

chują się przeważnie dużą porowa-

tością i przepuszczalnością. W ob-

rębie wielu gazonośnych struktur

w czerwonym spągowcu stwier-

dzono obecność piaskowców po-

chodzenia wydmowego (np. struk-

tury: Załęcze, Żuchlów, Pakosław,

Radlin). Całkowita miąższość skał

osadowych czerwonego spągowca

w niektórych częściach zapadlisk

sięga do ok. 1000 m (np. w rejo-

nie Krosna Odrzańskiego i Kórnika

koło Poznania), najczęściej jednak

wynosi kilkaset metrów. Na wspo-

mnianej już wolsztyńskiej pustyni

skalistej nie ma oczywiście osado-

wych skał czerwonego spągowca,

Ryc. 6. Odcisk ryby w cechsztyńskim łupku miedzionośnym z rejonu Lubina

wydanie specjalne - grudzień 2012

„Szejk”

skie? Było to ciepłe i płytkie morze

szelfowe położone w strefie przy-

zwrotnikowej o klimacie na ogół

suchym i gorącym, otoczone od

wschodu, północy i południa lądo-

wymi obszarami pustynnymi. Mo-

rze to było połączone z oceanem

cieśniną w rejonie pomiędzy Gren-

landią i Skandynawią. Południowy

brzeg tego morza znajdował się

około 100 - 120 km na południe od

Zielonej Góry. Morze cechsztyńskie

cechowało się znacznymi zmianami

poziomu wody oraz jej zasolenia.

Pierwszym pokładem, który utwo-

rzył się w tym morzu jest tzw. łupek

miedzionośny znany z tego, że za-

wiera w niektórych miejscach (rejon

Lubina) rudy miedzi. W łupku tym

nierzadko spotyka się odciski ryb

(ryc. 6). Geologów naftowych intere-

suje jednak dużo bardziej następny

- wyższy - pokład zwany wapieniem

cechsztyńskim (w skrócie oznaczony

symbolem Ca₁), w którym występu-

Ryc. 7. Szkic paleogeograficzno - facjalny wapienia cechsztyńskiego na obszarze przedsudeckim;

a - schemat sytuacji paleogeologicznej wzdłuż linii Wrocław - Kościan pod koniec sedymenta-

ją złoża gazu ziemnego. Pokładowi

cji wapienia cechsztyńskiego

temu należy więc przyjrzeć się nieco

dokładniej.

śladów szczątków fauny. Takie zróż-

przedsudeckim jest wtórny, o czym

nicowanie jednowiekowego pokła-

jeszcze będzie mowa). Największą

Różne oblicza (facje)

du nazywają geolodzy zmiennością

grubość i najlepszą porowatość ma

wapienia cechsztyńskiego

miąższościowo

- facjalną. Zmiany

wapień cechsztyński w północnym

miąższościowo - facjalne wapienia

pasie tej platformy - w obrębie tzw.

Pokład wapienia cechsztyńskiego

cechsztyńskiego

spowodowane

bariery - gdzie występują złoża gazu

zbudowany jest przeważnie z wa-

zostały głównie zróżnicowaniem

ziemnego Borzęcin, Wierzchowice

pieni, ale miejscami w znaczącym

głębokości morza cechsztyńskie-

i Brzostowo. Platforma węglanowa

stopniu także z dolomitów. Tu należy

go w różnych strefach sedymen-

poprzez tzw. strefę przedbarierową

przypomnieć, że głównym składni-

tacji tego pokładu. Ogólnie można

(zaznaczoną zieloną barwą na mapie

kiem każdego wapienia jest minerał

powiedzieć, że w płytkowodnych

z ryc. 7) przechodzi w rozległy rejon,

kalcyt będący węglanem wapnia

strefach tego morza (głębokość 0

gdzie znajdowała się wewnętrzna

(CaCO₃), a głównym składnikiem do-

30 m) sedymentacja osadu wa-

- relatywnie najgłębsza - część mo-

lomitu jako skały jest minerał dolomit

piennego była bardziej intensywna

rza cechsztyńskiego (barwa niebie-

będący węglanem wapnia i magnezu

niż w strefach relatywnie bardziej

ska na mapie). W obrębie tej stre-

- CaMg (CO₃)₂.

głębszych. Na ryc. 7 pokazano roz-

fy wapień cechsztyński o grubości

kład wydzielonych stref facjalnych

przeważnie 1 - 5 m składa się z nie-

Omawiany pokład cechuje się bardzo

wapienia cechsztyńskiego. W połu-

porowatej

(zbitej) masy wapienno

dużą zmiennością miąższości w prze-

dniowej części regionu (np. między

- dolomitowej o strukturze drobno-

dziale od poniżej 1 m do 100 m, rów-

Żmigrodem i Wrocławiem) utworzy-

krystalicznej. W kościańsko - nowo-

nież charakter tego pokładu jest

ła się dość znacznej grubości (30

tomyskiej części powyższej strefy

zmienny. W jednych miejscach jest

100 m) przybrzeżna platforma wę-

utworzyły się lokalne porowate rafy

on np. bardzo porowaty i zawiera

glanowa, która częściowo ma cha-

mszywiołowe, w obrębie których

dużo skamieniałości, w innych miej-

rakter rafowy i wtedy jest porowa-

wapień cechsztyński osiąga gru-

scach jest nieporowaty (zbity) bez

ta (brak tej platformy na tzw. bloku

bość kilkudziesięciu metrów (mak-

„Szejk” wydanie specjalne - grudzień 2012

symalnie do 90 m) i zawiera złoża

gazu ziemnego. Rafy te zaznaczono

na ryc. 7 żółtymi plamami.

Jak utworzyły się rafy

mszywiołowe w rejonie

Nowego Tomyśla - Kościana

Dno morza w rejonie kościańsko - no-

wotomyskim w czasie powstawania

(sedymentacji) wapienia cechsztyń-

skiego miało bardzo urozmaicony

Ryc. 8.

relief, odziedziczony po pustyni ska-

Szkielety kolonii

listej, o czym już wspomniano. W re-

mszywiołowych

o pokroju

jonie tym występowały podmorskie

gałązkowym z rafy

skaliste wzniesienia (o wysokości do

Kościan. Otwór

około 100 - 150 m ponad otoczenie)

Kościan-19,

zbudowane ze skał karbońskich

głębokość 2 225 m

lub wulkanicznych czerwonego

spągowca. Głębokość morza cech-

masowo - na wzór mchów i wodo-

nych mikrokomórkach w obrębie

sztyńskiego nad tymi wzniesieniami

rostów - przez kolonie mszywiołów

szkieletu kolonii. W jednej kolonii

wynosiła od kilku

- kilkunastu do

o wapiennych szkieletach pokroju

mszywiołowej mogło być nawet

około 50 m podczas gdy poza nimi

siatkowo

- wachlarzowym, gałąz-

kilka tysięcy maleńkich mszywio-

dochodziła do około 100 i więcej

kowym lub krzaczkowym (ryc. 8,

łów. Wapienne szkielety kolonii

metrów (ryc. 9).

okładka, ryc. 11). Same pojedyncze

mszywiołowych były łamane przez

żywe osobniki mszywiołów o wiel-

sztormowe falowanie docierające

Takie płytko zalegające podmorskie

kości przeważnie ułamka

milime-

do dna, na powstałym rumoszu na-

skaliste wzniesienia były porastane

tra

„mieszkały”

sobie

w oddziel-

rastały nowe kolonie itd. Tak z cza-

sem utworzyły się grube na kilka-

dziesiąt metrów (do ok. 90 m) rafy

mszywiołowe w postaci nieregular-

nych masywów, wałów lub kopców

o stromych skłonach (ryc. 9).

Nieodzownym warunkiem powsta-

nia tak grubych raf w warunkach

płytkowodnych było oczywiście sta-

łe, powolne osiadanie dna morskie-

go w miarę narastania rafy. Oprócz

mszywiołów, które były głównymi

„budowniczymi” raf, skałotwórcze

znaczenie miały również szkielety

(muszle) takich morskich zwierząt

bezkręgowych, jak małże i podob-

ne do nich brachiopody oraz ślimaki

i liliowce. Okresowo dno morskie,

zwłaszcza najpłytsze jego części,

porastały algi wytrącające węglan

wapnia. Rafy mszywiołowe w rejo-

nie kościańsko - nowotomyskim są

bardzo porowate - miejscami o cha-

rakterze gąbczastym, podobne do

Ryc. 9. Przekrój paleogeologiczny przez wyniesienie wolsztyńskie w rejonie Kościana w czasie

końcowej fazy tworzenia się raf wapienia cechsztyńskiego

pumeksu (ryc. 10).

wydanie specjalne - grudzień 2012

„Szejk”

nie stwierdzono złoża gazu w rafie

Pogorzela położonej około 50 km na

południowy wschód od Kościana.

Morze cechsztyńskie

pierwszy raz morzem

martwym

W czasie po sedymentacji wapienia

cechsztyńskiego, a przed sedymenta-

Ryc. 10.

Fragmenty rdzeni

cją dolomitu głównego - przez kilka-

z wapienia

dziesiąt (kilkaset?) tysięcy lat - zaso-

cechsztyńskiego.

lenie morza cechsztyńskiego było tak

A - wapień rafowy

duże, że stało się ono zupełnie mar-

z rafy Kościan

o wyjątkowo

twe i wytrącały się w nim anhydryt

dużej

(siarczan wapnia) i sól kamienna.

porowatości

złożony

Spowodowane to było ograniczonym

z fragmentów

szkieletów

połączeniem tego morza z ówczes-

mszywiołowych.

nym oceanem leżącym na północ od

Otwór Kościan-7

Skandynawii (Oceanu Atlantyckiego

- głębokość 2278 m

wtedy i jeszcze długo po tym nie

B - porowaty

wapień z rafy

było) oraz intensywnym parowaniem

Brońsko,

wody w warunkach suchego i gorą-

otwór Brońsko-7

cego klimatu zwrotnikowego.

- głębokość 2120 m

W morzu cechsztyńskim w omawia-

Porowatość

rafowego

wapienia

Było to około 100 mln lat po powsta-

nym czasie osadziło się w naszym

cechsztyńskiego wynosi bardzo

niu raf, ale ostateczne uformowanie

regionie od kilkudziesięciu do około

często 25% co oznacza, że 1/4 - tą

się złóż gazowych nastąpiło około 65

300 m anhydrytów i soli.

objętości skały stanowią w niej pust-

- 50 mln lat temu gdy powstała tzw.

ki wypełnione obecnie solanką lub

monoklina przedsudecka, o czym

Różne oblicza (facje)

gazem ziemnym. W skrajnych przy-

będzie mowa później. Wszystkie rafy

dolomitu głównego

padkach porowatość fragmentów

w rejonie Kościana - Nowego Tomy-

rafy Kościan dochodzi do 40%. Poro-

śla zaznaczone na ryc. 7 zawierają

Na pewnym etapie istnienia mo-

wate rafy cechują się także wysoką

złoża gazu ziemnego. Dotychczas

rza cechsztyńskiego uzyskało

przepuszczalnością co powoduje, że

odwierty na złożach gazu ziemnego

w rafach mają dużą wydajność. Z po-

wyższych przyczyn, ale także i z wie-

lu innych względów należy uważać

gazonośne rafy za najlepsze obiekty

w Polsce, które mogą być wykorzy-

stane w przyszłości jako podziemne

magazyny gazu, czego przykładem

jest częściowo sczerpane złoże gazu

Bonikowo. Złoża gazu ziemnego w ra-

fach wapienia cechsztyńskiego zaczę-

ły powstawać, gdy rafy zostały pogrą-

Ryc. 11

żone na głębokość około 1500 - 2000

Współczesna

kolonia mszywio-

m i gdy skały karbońskie (zalegające

łowa w Morzu

pod rafami) generowały już gaz z za-

Czerwonym na

wartej w nich substancji organicznej.

głębokości 15 m

„Szejk” wydanie specjalne - grudzień 2012

mowała się wysoka platforma anhy-

drytowa wznosząca się około 300 m

ponad otaczające głębokie dno mor-

skie. Na wspomnianej platformie an-

hydrytowej, podczas sedymentacji

dolomitu głównego panowały wa-

runki skrajnie płytkowodne, głębo-

kość morza wynosiła tam od kilku

- kilkunastu do ok. 30 m, podczas

gdy poza strukturą BMB w okolicy

otworu Witnica-1, głębokość docho-

dziła do ok. 300 - 350 m. Na rycinie

12 widać również, że grubość (miąż-

szość) dolomitu głównego w płytko-

morskiej strefie na obszarze struktu-

ry BMB jest dużo większa (średnio

50 - 60 m) niż w pobliskiej strefie

głębokowodnej (ok. 10 m). Na ryci-

nie 13 pokazano jak wygląda dolomit

Ryc. 12. Uproszczony przekrój paleogeologiczny przez rejon Barnówko - Mostno - Buszewo (BMB)

główny utworzony w bardzo płytko-

na koniec sedymentacji dolomitu głównego (Ca₂) obrazujący duże zróżnicowanie głębokości

morza cechsztyńskiego. P₁ wyL. - skały wylewne (wulkaniczne) czerwonego spągowca,

wodnej strefie na obszarze struktury

A₁d + A₁g - anhydryt dolny i górny, Na₁

- sól najstarsza.

BMB i w strefie głębokowodnej. Do-

lomit główny ze strefy płytkowodnej

ono znowu swobodne połączenie

Na rycinie tej widać, że na obszarze

(otwór Barnówko-1) jest jasny, ziar-

z ówczesnym oceanem i stało się

struktury BMB, już przed utworze-

nisty, niewarstwowany i porowaty,

morzem o normalnym lub tylko

niem się dolomitu głównego ufor-

a ze strefy głębokowodnej

(otwór

nieznacznie większym zasoleniu.

Przerwana została sedymenta-

cja soli i anhydrytów i zaczął się

tworzyć pokład zwany dolomitem

głównym, w którym występu-

ją obecnie złoża gazu ziemnego

i ropy naftowej. Przypomnijmy tu

jeszcze raz, że skała zwana dolo-

mitem składa się głównie z mi-

nerału zwanego również dolomi-

tem będącego węglanem wapnia

i magnezu

- CaMg(CO₃)₂. Morze

cechsztyńskie w czasie sedymen-

tacji dolomitu głównego miało

bardzo zróżnicowaną głębokość,

w strefach płytkowodnych wahała

się ona przeważnie od 0 do około

50 m (w niektórych strefach do-

chodząc do około 100 m), podczas

gdy w strefach głębokowodnych

dochodziła do około 300 - 350 m.

Zróżnicowanie głębokości morza

Ryc. 13. Zróżnicowanie facjalne dolomitu głównego w rejonie BMB.

cechsztyńskiego w czasie końco-

A - rdzeń z porowatego dolomitu głównego ze strefy płytkowodnej morza cechsztyńskiego

(otwór Barnówko-1, głębokość 3057, 5 m)

wej fazy sedymentacji dolomitu

B - rdzeń z cienkowarstwowanego dolomitu głównego ze strefy głębokowodnej (otwór

głównego w rejonie Barnówka -

Witnica-1, głębokość 3290 m)

Mostna - Buszewa (BMB) i Witnicy

C - obraz mikroskopowy dolomitu głównego ze strefy płytkowodnej, dobrze widoczne ziarna

pokazano na ryc. 12.

(ooidy), czarne pola to pustki (pory), powiększenie 26 razy (Otwór Barnówko-9, głębokość 3100 m)

wydanie specjalne - grudzień 2012

„Szejk”

Witnica-1) jest ciemny, zailony, cien-

tury BMB. Charakter dolomitu głów-

ton roślinny i zwierzęcy, mikro i ma-

kowarstwowany, nieporowaty. Dolo-

nego z płycizny BMB oraz z wielu

krofauna). Po około 100 milionach

mit główny w czasie sedymentacji

innych stref wskazuje, że poziom

lat, gdy dolomit główny pogrążył

na płyciznach o głębokości kilku -

morza cechsztyńskiego w czasie

się na głębokość około 2000 m,

kilkunastu metrów był piaskiem wę-

powstawania tego pokładu okreso-

z substancji tej zaczęła się gene-

glanowym złożonym z kulistych ziarn

wo się znacznie obniżał, a dolomit

rować ropa naftowa i gaz ziemny

(ooidów) o wielkości od ułamka do

w strefie płycizn był wtedy wynurza-

tworząc stopniowo złoża w struk-

kilku milimetrów, przesuwanych po

ny i częściowo rozpuszczany przez

turach porowatego lub spękanego

dnie przez falowanie, podczas gdy

wody deszczowe co powodowało

dolomitu. Szerzej na ten temat na-

w strefach głębokowodnych miał

znaczne zwiększenie jego porowa-

pisała Elżbieta Dąbrowska - Żura-

charakter mułu.

tości. Dolomit w głębokowodnej

wik w Szejku nr 1 (84) 2005.

strefie morza cechsztyńskiego (np.

W dolomicie głównym nie stwier-

w rejonie otworu Witnica-1) przez

Końcowe stadium

dzono szczątków mszywiołów, które

cały czas był przykryty morzem

morza cechsztyńskiego

są tak powszechne w rafowym wa-

o znacznej głębokości. Rozmiesz-

pieniu cechsztyńskim.

czenie płytkich i głębokich stref

Gdy ponownie zostało przerwane

morza cechsztyńskiego podczas

swobodne połączenie morza cech-

Na współczesnych płyciznach wo-

sedymentacji dolomitu głównego

sztyńskiego z oceanem, stało się

kół wysp Bahama k/Kuby i w Zatoce

przedstawiono na rycinie 14.

ono znowu silnie zasolone i już do

Perskiej tworzą się węglany uderza-

końca jego istnienia wytrącały się

jąco podobne do tych, jakie utworzy-

W czasie sedymentacji dolomitu

w nim sole i anhydryty. Jeden z po-

ły się w płytkowodnej strefie morza

głównego dostawała się do niego

kładów solnych utworzonych wów-

cechsztyńskiego na obszarze struk-

substancja organiczna (algi, plank-

czas w głębszych strefach morza

cechsztyńskiego osiąga grubość

500 - 600 m. Morze to na skutek od-

parowywania wody i obniżania się

poziomu ówczesnego oceanu ciągle

się kurczyło, utrzymując się najdłużej

w północnej Wielkopolsce i na Po-

morzu. Około 251 milionów lat temu

praktycznie przestało ono istnieć.

Morze cechsztyńskie pozostawiło

po sobie osady o ogólnej miąższości

około 500 - 600 metrów w rejonie

Zielonej Góry i wzrastającej do 800

900 m w rejonie Gorzowa. Nieod-

zownym warunkiem powstania tak

grubego kompleksu osadów w tym

morzu było pogrążanie się jego dna,

bardziej szybkie w północnej niż po-

łudniowej części regionu.

Z zanikiem morza cechsztyńskiego

zakończył się okres permski, zakoń-

czyła się era paleozoiczna. Region

lubusko

- wielkopolski wchodził

w okres permski w scenerii górzy-

stego krajobrazu z wulkanicznymi

fajerwerkami, wychodził zaś z nie-

go jako obszar nizinny z reliktowym

okresowym zbiornikiem wodnym

Ryc. 14. Szkic rozmieszczenia płytkich (kolor żółty) i głębokich (kolor niebieski) stref morza cech-

otoczony od południa obszarem

sztyńskiego w czasie sedymentacji dolomitu głównego

wyżynnym.

„Szejk” wydanie specjalne - grudzień 2012

mezozoik (251 - 65 mln lat temu)

Czasy ery mezozoicznej słyną głównie z tego, że żyły wtedy dinozaury, którym poświęcono

wiele filmów naukowych, popularno-naukowych a nawet rozrywkowych. Niedawno prasa

oraz czasopisma naukowe podały, że również w Polsce znaleziono na Ziemi Opolskiej

fragmenty szkieletów pierwszych dinozaurów sprzed 220 milionów lat, a tropy dinozaurów

jurajskich spotykane są często w rejonie Gór Świętokrzyskich.

Era mezozoiczna

W erze mezozoicznej odłożyły się

W środkowej części okresu triasowe-

z margli, wapieni, dolomitów oraz z an-

w naszym regionie kompleksy skal-

go, mniej więcej w przedziale czaso-

hydrytów z wkładkami soli. Górny kom-

ne pochodzenia morskiego i lądowe-

wym 245 - 228 milionów lat temu, oko-

pleks skalny - o grubości średnio 250 m

go o łącznej grubości do około 2500

ło 90% obszaru Polski - w tym również

- powstały w morzu środkowotriaso-

metrów. Jest więc z czego „czytać”

cały nasz region - objęty został wielką

wym nosi nazwę wapienia muszlowe-

historię Ziemi Lubuskiej zapisaną

transgresją morską idącą z kierunku

go i złożony jest głównie z wapieni,

w skałach z ery dinozaurów.

południowo - wschodniego, z obszaru

w których obecne są w znacznej ilości

dzisiejszych Karpat. Morze środkowo-

skamieniałości małży, slimaków, bra-

Okres triasowy - trias

triasowe było ciepłym morzem szelfo-

chiopodów oraz elementy szkieletowe

wym o głębokości przeważnie w gra-

innych morskich bezkręgowców.

(od 251 do 200 mln lat temu)

nicach 50 - 100 m. Powstały w nim 2

Trias - jak sama nazwa wskazuje - ma

grube kompleksy osadów o łącznej

W triasie górnym (od 228 do 200 mln

charakter trójdzielny, w jego skład

miąższości około 400 m.

lat temu) morze triasowe się wycofało,

wchodzą dwie epoki lądowe przedzie-

a na obszarze Niżu Polskiego pozostał

lone epoką morską. Podczas pierw-

Dolny kompleks skalny o grubości

ogromny śródlądowy słonawy zbiornik

szej epoki lądowej trwającej około 6

ok. 150 m, zwany retem, złożony jest

wodny, który okresowo się wysładzał,

mln lat był w rejonie lubusko - wiel-

okresami wkraczały do niego ingresje

kopolskim płytki śródlądowy zbiornik

morskie. Zbiornik ten otoczony był od

(basen) do którego rzeki znosiły ma-

południa erodowanym obszarem wy-

teriał piaszczysto - ilasty z erodowa-

piętrzonego lądu sudecko - małopol-

nej wyżyny sudecko - małopolskiej.

skiego. Materiał zwietrzelinowy z tego

Okresowo na obszar ten wkraczało

lądu znoszony był rzekami do jeziorne-

płytkie morze (ingresje morskie) i po-

go zbiornika, w którym zakumulowało

wstawały wtedy warstwy wapieni oo-

się kilkaset metrów osadów - głównie

litowych, czasami jednak zbiornik ten

czerwonobrunatnych iłowców, margli

- przynajmniej częściowo - wysychał,

i podrzędnie piaskowców. W okresach

czego dowodem jest np. obecność

bardziej suchych wytrącały się gipsy,

w skałach ilastych charakterystycznych

a w rejonie na południe od Poznania

szczelin z wysychania. Dno zbiornika

powstał nawet pokład soli kamiennej

w miarę narastania osadów stopniowo

o miąższości kilkudziesięciu metrów.

obniżało się, dzięki czemu osadziła się

Dolną część kompleksu osadów utwo-

w nim gruba na 450 - 550 m seria na-

rzonych w epoce triasu górnego okre-

przemianległych warstw piaskowców,

śla się jako kajper, a górną część jako

mułowców i iłowców czerwono - bru-

retyk. Sumaryczna miąższość utworów

natnych oraz wapieni. Serię tych osa-

Ryc. 15. Fragment rdzenia ze skał charak-

kajpru i retyku wynosi kilkaset metrów.

dów określamy ogólnie jako pstry pia-

terystycznych dla pstrego piaskowca dol-

Ogólna miąższość serii skalnych utwo-

nego. Widoczne naprzemianległe warstwy

skowiec. Fragment rdzenia z niższej

rzonych w okresie triasowym w pół-

jasnoszarego piaskowca i brunatnoczer-

części pstrego piaskowca pokazano

nocnej części regionu (np. w rejonie

wonego iłowca. Otwór Dębinka P-10 koło

na ryc. 15.

Lubska, głębokość 839 m

Gorzowa) wynosi 1500 - 1700 m. Anali-

wydanie specjalne - grudzień 2012

„Szejk”

Kreda wczesna.

Ostateczny rozpad

Gondwany na mniejsze bloki

kontynentalne i związane z tym

otwarcie ryftu południowego Atlantyku.

za triasowych skał wskazuje, że klimat

częściowo - w północnej części re-

sie środkowej i późnej (górnej) jury

w okresie triasowym był bardzo ciepły

gionu, mniej więcej na północ od linii

(od 175 do 145 mln lat temu) pokryło

z naprzemiennymi okresami suchymi

Cybinka - Sulechów - Wolsztyn. Ze skał

w fazie największego swego zasięgu

i wilgotnymi, przy czym pod koniec

jurajskich, które się zachowały oraz na

niemal cały obszar Polski z wyjątkiem

tego okresu stał się wyraźnie bardziej

podstawie tego, co ustalono w sąsied-

Sudetów i ich bliższego przedpola. Re-

wilgotny, co zaznaczyło się sedymen-

nich regionach można przypuszczać,

jon zielonogórski znajdował się wtedy

tacją szarych osadów ilasto - piaszczy-

że w pierwszej epoce jurajskiej, tzw.

przypuszczalnie w przybrzeżnej strefie

stych z licznymi szczątkami roślinnymi.

jurze wczesnej (200 - 175 mln lat temu)

tego morza, gdzie mogły się osadzać

na obszarze położonym na południe

skały piaskowcowo - ilaste, podczas

od linii Gubin - Zielona Góra - Wrocław

gdy w miejscach bardziej odległych

Okres jurajski - jura

był ląd podlegający erozji. Obszar po-

od brzegu (np. koło Poznania) osadzały

(od 200 do 145 mln lat temu)

łożony na północ od tej linii był nisko

się wapienie - także te - podobne do

Okres jurajski kojarzy się najczęściej

położoną równiną z meandrującymi

wapieni z jurajskich skałek koło Czę-

w Polsce z Jurą (Wyżyną) Krakowsko

rzekami, usianą jeziorzyskami. Osadza-

stochowy i Krakowa.

- Częstochowską, gdzie występują

ły się tam piaski, muły i iły z okruchami

malownicze skałki białych jurajskich

roślinnymi. Dzisiaj są to słabo zwięzłe

Morze jurajskie jeszcze przed końcem

wapieni, w których można znaleźć

piaskowce, mułowce i iłowce ze zwę-

jury wycofało się z naszego obszaru,

piękne okazy amonitów.

glonymi szczątkami roślin. W rejonie

rozpoczął się dość długi czas erozji

Gorzowa jest kilkaset metrów tego

wynurzonego regionu lubusko - wiel-

Prezentowany kilka lat temu film „Park

typu skał jurajskich co dowodzi, że

kopolskiego, aż do czasu kolejnej wiel-

Jurajski” nawiązuje do faktu występo-

obszar ten w miarę sedymentacji tych

kiej transgresji morskiej, ale była to już

wania w okresie jurajskim olbrzymich

osadów stopniowo się obniżał. Klimat

historia kredowa.

dinozaurów. Problematyce kopalnych

w jurze był ciepły i wilgotny, stąd też

gadów - głównie jurajskich dinozau-

można przypuszczać, że na ówczes-

Okres kredowy - kreda

rów - poświęcony był specjalny pro-

nych wyżynach i niskich równinach za-

(od 145 do 65 mln lat temu)

gram telewizyjny „Jurassica” na kana-

chodniej Polski żyły dinozaury. W pół-

le Discovery. Jak z powyższych uwag

nocnej części regionu nad skałami

Okres kredowy kojarzy się przede

widać, swoista „spuścizna” jurajskich

pochodzenia lądowego zalegają ska-

wszystkim z pospolitą kredą piszącą,

czasów przemawia w różny sposób

ły zawierające muszle amonitów co

skałą najbardziej wszystkim znaną od

do naszej wyobraźni.

dowodzi, że w środkowej części jury

najmłodszych szkolnych lat (o kredzie

wkroczyło tam morze. Jurajskie ska-

piszącej nieco więcej w dalszej części

A jak wyglądała jurajska historia w na-

ły morskiego pochodzenia znane są

tego tekstu). W pierwszej epoce tego

szym regionie? Na to pytanie jest bar-

z wierceń w rejonie Gorzowa i Pozna-

okresu - w kredzie wczesnej (dolnej)

dzo trudno odpowiedzieć, gdyż skały

nia, gdzie osiągają grubość kilkudzie-

trwającej

45 mln lat zaznaczyły się

jurajskie zachowały się

- i to tylko

sięciu metrów. Morze jurajskie w cza-

w południowej i południowo - zachod-

„Szejk” wydanie specjalne - grudzień 2012

niej części omawianego regionu tzw.

cały nasz region, gdzie osadziło się

młodokimeryjskie ruchy tektoniczne

kilkaset metrów skał, głównie wapien-

wypiętrzające ten obszar, wskutek cze-

nych - w tym także kredy piszącej - od

go podlegał on intensywnej erozji. Z tej

której to skały nadano nazwę całemu

części regionu już wówczas zerodowa-

okresowi geologicznemu. Jak powsta-

ne zostały skały jurajskie i część skał

ła kreda pisząca? Otóż w morzach

triasowych (np. retyku i kajpru), a ma-

okresu kredowego żyły w ogromnej

teriał okruchowy z tej erozji wynoszony

ilości jednokomórkowe, mikroskopijne,

był rzekami do śródlądowego obniże-

planktoniczne

(swobodnie unoszące

nia (okresowo zalewanego przez mo-

się w wodzie) glony pokryte okrągłymi

Ryc. 16. Obraz kredy piszącej w mikrosko-

pie elektronowym przy powiększeniu kilka

rze) istniejącego wówczas na północ

płytkami wapiennymi (kokkolitami). Po

tysięcy razy

i wschód od Poznania. W obniżeniu

obumarciu komórek glonowych płyt-

tym nagromadziło się wówczas kilka-

ki te o wymiarach poniżej 0,01 mm,

nej fazie okresu trzeciorzędu. Pisząc

set metrów osadów piaszczysto - ila-

opadały na dno morskie tworząc muł

o okresie kredowym nie sposób pomi-

stych (osady dolnokredowe). W wyniku

wapienny, który z czasem przekształ-

nąć pewnego wydarzenia sprzed 65

tych procesów (wyniesienie i erozja po-

cił się w białą, miękką, niemal czystą

mln lat, które dosłownie wstrząsnęło

łudniowo - zachodniej części obszaru

skałę wapienną (blisko 100% węglanu

ówczesnym światem.

i obniżenie się północno - wschodniej

wapnia) zwaną kredą piszącą. Wspo-

jego części) kompleksy skalne zostały

mniane płytki (kokkolity) widoczne są

Wydarzeniem tym było zderzenie się

nieco pochylone w kierunku północ-

na obrazie mikroskopowym prezen-

Ziemi z ogromnym meteorytem (pla-

nym i północno - wschodnim, zaryso-

towanym na ryc. 16. Morze w końcu

netoidą) o średnicy co najmniej 10

wała się już wtedy monoklina przedsu-

okresu kredowego - około 65 mln lat

kilometrów. Meteoryt ten zderzył się

decka w pierwszej postaci.

temu - wycofało się z obszaru naszego

z Ziemią w rejonie Zatoki Meksykań-

regionu pozostawiając po sobie grubą,

skiej wyrąbując krater o średnicy 200

Na początku kredy górnej

(późnej)

zwartą pokrywę przeważnie białawych

kilometrów. W efekcie tego uderzenia

- około 100 milionów lat temu - mia-

skał wapiennych o pierwotnej (sedy-

powstała chmura pyłu otaczająca cały

ła miejsce wielka transgresja morska

mentacyjnej) miąższości wzrastającej

glob, nastały ciemności i nastąpiło

(największa za ostatnie 300 mln lat),

ku północy. Obecnie zwarta pokrywa

gwałtowne oziębienie klimatu, spadły

w wyniku której niemal cały obszar

skał kredowych występuje na północ

kwaśne deszcze i powstały gigantycz-

Polski został zalany morzem. Morze to

od linii Cybinka - Świebodzin - Nowy

ne pożary lasów. Tego wszystkiego nie

wkroczyło wówczas także na obszar

Tomyśl (ich grubość w rejonie Go-

przeżyły przede wszystkim dinozaury,

Sudetów, gdzie w zatokach osadziły

rzowa

- Dębna wynosi około

800

ale wymarło wówczas także wiele

się piaskowce o grubości kilkaset me-

metrów). Kredowy kompleks skalny

grup roślin i zwierząt (np. powszechnie

trów, z których zbudowane są obec-

z południowej części regionu lubusko

znane amonity). Udowodnienie faktu

nie malownicze Góry Stołowe. Morze

- wielkopolskiego (np. z okolic Zielonej

tej planetarnej katastrofy w końcu kre-

górnokredowe pokryło oczywiście

Góry) został zerodowany we wczes-

dy jest uważane za wielkie osiągnięcie

geologii w ostatnim trzydziestoleciu

ubiegłego wieku.

Kreda późna.

Kontynenty powoli

zajmują znane dzisiaj

pozycje. Indie samotnie

dryfują ku Azji.

Australia i Antarktyda

są jeszcze połączone.

Klimat jest ciepły,

poziom mórz wysoki.

wydanie specjalne - grudzień 2012

„Szejk”

kenozoik (65 mln lat temu do dziś)

Era kenozoiczna

Uformowanie się

skich i mezozoicznych

- pochylo-

już znacznie zerodowany i zrównany,

monokliny przedsudeckiej

nych wyraźnie w kierunku północno

odsłonięte tam zostały skały paleozo-

- wschodnim nazywamy monokliną

iczne i starsze, sfałdowane podczas

Na erę kenozoiczną (kenozoik) składa

przedsudecką (ryc. 24 i 25). W czasie

orogenezy waryscyjskiej w karbonie.

się długi okres trzeciorzędu (63 mln

pierwszej i drugiej epoki trzeciorzędu

Na powierzchni bardziej nizinnego

lat) i krótki - czwartorzędu (ostatnie

(paleocen i eocen), przez około 30

obszaru monokliny przedsudeckiej

ok. 2 miliony lat).

mln lat region lubusko - wielkopolski

odsłaniały się w kierunku północnym

był lądem podlegającym erozji, przy

i północno

- wschodnim coraz to

Najważniejszym geologicznym wyda-

czym najintensywniejsza erozja doty-

młodsze formacje skalne z różnych

rzeniem w naszym regionie z końca

kała obszarów najbardziej wypiętrzo-

okresów i epok ery mezozoicznej.

kredy i wczesnego (dolnego) trzecio-

nych (Sudety, blok przedsudecki i po-

rzędu (od 65 do 35 mln lat temu) było

łudniowa część monokliny). W wyni-

Morze oligoceńskie -

ostateczne uformowanie się monokli-

ku tej erozji z południowych rejonów

ostatnie morze

ny przedsudeckiej, która - jak wspo-

omawianego obszaru usunięta zo-

na Ziemi Lubuskiej

mniano - zarysowała się w pierwszej

stała wielusetmetrowa pokrywa osa-

postaci już przed transgresją morza

dów kredowych i starszych, podczas

Około 35 milionów lat temu, na prze-

górnokredowego. Przełom kredy

gdy w rejonie północnym zakres ero-

łomie eocenu i oligocenu, region lu-

i trzeciorzędu zaznaczył się w Polsce

zji był minimalny.

busko - wielkopolski uległ obniżeniu

południowo - zachodniej, w tym rów-

i został objęty transgresją morską

nież w naszym regionie, tektoniczny-

A co stało się z usuniętymi przez

idącą od zachodu. Morze to istniało

mi ruchami wypiętrzającymi, które

erozję dużymi masami skalnymi?

tu w końcu eocenu i przez większą

nazwano ruchami laramijskimi. Naj-

Najbardziej prawdopodobne jest, że

część epoki oligoceńskiej, którą wy-

większemu wypiętrzeniu uległ wtedy

skały te - jako rozdrobniony materiał

dzielono w przedziale czasowym 34

obszar Sudetów i bloku przedsude-

okruchowy - przenoszony był rzekami

- 23 milionów lat temu. Do płytkiego

ckiego, przy czym wypiętrzenie to

na obszar północno - zachodnich Nie-

morza oligoceńskiego wnoszone

nastąpiło po uskoku środkowej Odry

miec, a zwłaszcza na obszar Morza

były rzekami piaski, muły i iły z ero-

przebiegającego od rejonu Nowogro-

Północnego gdzie stwierdzono dużą

dowanego wyżynnego lądu obejmu-

du Bobrzańskiego w kierunku nieco

miąższość osadów trzeciorzędowych.

jącego Sudety i blok przedsudecki.

na południe od Kożuchowa, Lubina

Około 35 milionów lat temu obszar

Morskie osady oligoceńskie złożone

i Wrocławia (ryc. 24, 25, 25A).

Sudetów i bloku przedsudeckiego był

z zielonawych piasków

(barwa od

Mniejszemu, ale i tak znacznemu wy-

piętrzeniu uległ wtedy obszar przyle-

gający do uskoku środkowej Odry od

strony północno - wschodniej (rejon

Zielonej Góry, Nowej Soli - Głogo-

wa). Tylko nieznacznie wypiętrzony

został obszar północny (rejon Dębno

- Gorzów - Międzychód). W wyniku

tych ruchów tektonicznych formacje

skalne wieku paleozoicznego i me-

zozoicznego, położone na północny-

Ryc. 17

wschód od wspomnianego uskoku

Pyłek mioceńskiego

środkowej Odry zostały wyraźnie po-

platana z odkrywki

chylone w tym samym kierunku. Ten

węgla brunatnego

zespół kompleksów skalnych - perm-

Lubstów k. Konina

„Szejk” wydanie specjalne - grudzień 2012

minerału glaukonitu), mułków i iłów

są szeroko rozprzestrzenione w na-

szym regionie tworząc zwartą po-

krywę o miąższości kilkudziesięciu

metrów. Jeszcze przed końcem oli-

gocenu morze to wycofało się, a na

jego miejscu powstała bagnista ni-

zina z wysładzającymi się jeziorami.

Mniej więcej w tym czasie zaczęły

się także znowu wypiętrzać Sudety,

tym razem wzdłuż tzw. uskoku su-

deckiego brzeżnego (ryc. 24).

W epoce mioceńskiej

(23 - 5 mln lat temu)

Ryc. 18

Pnie mioceńskiego

„węgiel brunatny był zielony”

cypryśnika sprzed

8 mln lat zachowane

Przez pierwszą, większą część epoki

w pozycji wzrostu

mioceńskiej, region lubusko - wiel-

w kopalni odkrywkowej

kopolski był przeważnie podmokłą,

węgla brunatnego

często bagnistą niziną z licznymi rze-

na Węgrzech

kami i jeziorami. Klimat był wówczas

ciepło umiarkowany, cieplejszy niż

których określili rodzaje i gatunki ów-

Przed kilku laty dość głośne było

obecnie i wilgotny, stąd też wiele ob-

czesnych roślin (ryc. 17). W lasach

odkrycie dobrze zachowanych pni

szarów tej niziny porastały przez dłu-

bagiennych rosły wówczas między

mioceńskich cypryśników sprzed

gi czas podmokłe lub wręcz bagien-

innymi znane nam olchy i wierzby

8 mln lat w kopalni węgla brunatne-

ne lasy, z których swój „zielony rodo-

oraz egzotyczne cypryśniki, a w la-

go na Węgrzech (ryc. 18). Cypryśniki

wód” wywodzą liczne złoża węgla

sach suchych wiele znanych nam

były w miocenie jednym z podsta-

brunatnego. Jakie były mioceńskie

drzew, jak sosny, dęby, buki, brzozy,

wowych składników lasów bagien-

lasy? Naukowcy (paleobotanicy) zna-

ale również egzotyczne, jak sekwo-

nych, szeroko rozprzestrzenionych

leźli w skałach mioceńskich mikro-

je i drzewa oliwkowe, a na początku

wówczas w Europie Środkowej

skopijne pyłki roślinne na podstawie

miocenu również palmy.

- również w Polsce.

Ryc. 19 Przekrój geologiczny przez złoże węgla brunatnego Gubin. Opracował Paweł Urbański wg. J. Kasińskiego i innych, 2008,

Z opracowania „Potencjał zasobowy węgla brunatnego w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem złóż gubińskich i legnickich”

wydanie specjalne - grudzień 2012

„Szejk”

Ogromne ilości drewna z obumarłych

nina, Turku, Bełchatowa i Turoszowa

wykorzystywane były do niedawna

drzew, przy bardzo powolnym pogrąża-

gdzie stanowi podstawowy surowiec

koło Zielonej Góry do wyrobu cegieł

niu się terenu, przekształcały się w ba-

energetyczny dla wielkich elektrowni.

(Racula, cegielnia „Krośnieńska”).

giennym i beztlenowym środowisku

Wydaje się, że rola węgla brunatnego

w torf, a z czasem - pod przykryciem

jako surowca energetycznego, może

W końcu trzeciorzędu

nadległych skał - w węgiel brunatny.

być w niezbyt odległej przyszłości (za

pra - Odra płynęła

Znaczące złoża węgla brunatnego -

kilkadziesiąt lat?) nawet większa niż

do Morza Północnego

możliwe do eksploatacji - występują

obecnie, gdy wyczerpywać się będą

w rejonie Gubina (ryc. 19). Największe

światowe zasoby gazu ziemnego

W ostatniej epoce okresu trzeciorzę-

zasoby tego surowca (kilka miliardów

i ropy naftowej. Chyba, że potwierdzą

dowego, w tzw. pliocenie (5 - 1,8 mln

ton) udokumentowano jednak pomię-

się duże prognostyczne zasoby gazu

lat temu), w rejonie lubusko - wiel-

dzy Poznaniem i Rawiczem. Obecnie

łupkowego. Po tej dygresji natury

kopolskim zanikło jezioro, w którym

węgiel brunatny wydobywa się me-

gospodarczej pora wrócić do wątku

osadziły się iły poznańskie, a na po-

todą odkrywkową w Sieniawie koło

geologicznej historii.

łudniu ostatecznie ukształtowały się

Łagowa, a do niedawna wydobywano

Sudety. Cały obszar zachodniej Polski

go także w Łęknicy i Nowych Czaplach

W miocenie wypiętrzały się powoli

stał się obszarem na którym przewa-

w okolicy Żar. W pobliżu Zielonej Góry

Sudety, z których wypływały liczne

żały procesy erozji, tylko liczne rzeki

węgiel brunatny wydobywano na

rzeki niosące wiele materiału okru-

wypływające z Sudetów osadziły na

potrzeby lokalne w XIX i pierwszej

chowego osadzonego na nizinach

ich przedpolu żwiry i piaski kilkudzie-

połowie XX wieku w Droszkowie,

jako piaski, muły i iły przykrywające

sięciometrowej grubości. Rzeki ów-

Słonem i zachodnich przedmieściach

dzisiaj złoża węgla brunatnego. Mniej

czesne wpadały do pra - Odry, której

Zielonej Góry. Dzisiaj mało kto wie,

więcej 10 milionów lat temu obszar

bieg tylko częściowo pokrywał się

że jeszcze w 1945 roku elektrownia

lubusko

- wielkopolski obniżył się

z dzisiejszą Odrą. Pra - Odra kierowa-

zielonogórska pracowała na bazie

i powstał tu (jak również w centralnej

ła jednak swoje wody do Morza Pół-

węgla brunatnego wydobywanego

Polsce) wielki zbiornik wodny, w któ-

nocnego z tej prostej przyczyny, że

w małej kopalni głębinowej we wspo-

rym osadziły się tzw. iły poznańskie

wówczas Bałtyku jeszcze nie było.

mnianym Słonem, położonym 7 km

(przeważnie

zielonawoniebieskiej

Wzdłuż lubuskiego odcinka dzisiej-

na zachód od Zielonej Góry. Węgiel

barwy) o miąższości przeważnie od

szej doliny Warty prawdopodobnie

brunatny wydobywany jest obecnie

kilkunastu do kilkudziesięciu metrów

płynęła w pliocenie pra - Wisła zdą-

w Polsce na dużą skalę w rejonie Ko-

(lokalnie do 150 m). Iły poznańskie

żająca także do Morza Północnego.

Trzeciorzęd. Pierwszy okres ery kenozoicznej. Indie zderzają się z Azją powodując wypiętrzenie Himalajów. Australia odrywa się od Antarkty-

dy i dryfuje w kierunku Azji. Afryka zderza się z Europą wypiętrzając pasmo alpidów. Na Antarktydzie powstaje czapa lodowa.

„Szejk” wydanie specjalne - grudzień 2012

okres czwartorzędu (ostatnie 1,8 mln lat)

Kilkakrotny „najazd” lądolodów

skandynawskich na Ziemię Lubuską

Żyjemy w czwartorzędzie - okresie,

którego najbardziej charaktery-

styczną cechą było naprzemienne

występowanie okresów klimatycz-

nych zimnych zwanych zlodowa-

ceniami lub glacjałami oraz umiar-

kowanie ciepłych zwanych inter-

glacjałami (ryc. 20).

W czasie zlodowaceń powstawały na

obszarze Ameryki Północnej i Skan-

dynawii potężne pokrywy lodowco-

we o grubości 2 - 3 km zwane lądo-

lodami (podobne do współczesnego

lądolodu na Grenlandii). Podczas

wielu zlodowaceń lądolody skandy-

nawskie „nafaszerowane” mniej lub

bardziej rozdrobnionym materiałem

skalnym nasuwały się na duże ob-

szary środkowej i zachodniej Europy,

w tym również na obszar Polski. Dziś

nikt nie wątpi w obecność lądolo-

Ryc.20. Chronologia zlodowaceń (podczas których lądolody skandynawskie nasuwały się na

dów na naszych ziemiach w niezbyt

obszar Polski) i interglacjałów, wg Lindrena i innych, 1995

odległej geologicznej przeszłości. Za

pobytem tu lądolodów przemawiają

obecności nie da się inaczej wytłu-

cone w trakcie jego topnienia w od-

chociażby pospolite kamienie polne

maczyć, jak tylko tym, że zostały one

ległości wiele setek kilometrów od

oraz duże głazy narzutowe, których

tu przywleczone przez lądolód i zrzu-

skał macierzystych.

Ryc. 21. Przekrój hydrogeologiczny przez północny skłon i kulminację Wału Zielonogórskiego - wg Ireneusza Wróbla. Objaśnienia: 1 - piaski;

2 - żwiry; 3 - pospółki z otoczakami; 4 - gliny morenowe; 5 - mułki; 6 - mułki ilaste; 7 - mułki piaszczyste; 8 - iły; 9 - węgiel brunatny; 10 - granica

osadów czwartorzędowych (Q) i trzeciorzędowych (Tr); 11- poziom zwierciadła wód gruntowych.

wydanie specjalne - grudzień 2012

„Szejk”

W okresie czwartorzędu najważniej-

niały w czasie ostatniego miliona lat.

albo północnopolskim) lądolód skan-

szym wydarzeniem było jednak po-

W odniesieniu do Ziemi Lubuskiej

dynawski dotarł około 25 - 20 tysięcy

jawienie się człowieka rozumnego

przyjmowano dotychczas, że w plej-

lat temu mniej więcej do linii Gubin

(Homo sapiens). Z uwagi na cielesno

stocenie trzykrotnie nasuwały się na

- Zielona Góra - Leszno skąd już top-

- duchowy wymiar człowieka rozum-

nią skandynawskie lądolody. W ostat-

niejąc, cofał się, a około 12 tys. lat

nego, jego pojawienie się ma aspekt

nich kilkudziesięciu latach uczeni

temu wycofał się z obszaru Polski.

przyrodniczy (ewolucja) i filozoficzno

zbadali nowymi metodami osady

- teologiczny. Nie ma tu miejsca na

czwartorzędowe z dna północnej

Co pozostawiły

szersze omówienie tego tematu,

części Oceanu Atlantyckiego i doszli

po sobie lądolody?

a i autor nie czuje się kompetentny

do wniosku, że w czasie ostatniego

w tym zakresie. Podam tu tylko za li-

miliona lat było 9 okresów zlodowa-

Mówiąc najogólniej pozostawiły po-

teraturą, że Homo sapiens w świetle

ceń. Gdy polscy naukowcy - spe-

krywę charakterystycznych osadów

danych paleontologicznych i gene-

cjaliści od czwartorzędu - zaczęli na

- glin, iłów, piasków, żwirów z do-

tycznych pojawił się około 150 tys.

nowo analizować osady z tego okre-

mieszką pospolitych „kamieni” (głazi-

lat temu we wschodniej Afryce.

su doszli do wniosku, że na obszarze

ków) i dużych głazów narzutowych.

Polski można wyróżnić 8 zlodowa-

Sensacyjne okazały się wyniki badań

ceń przedzielonych

7 cieplejszymi

Pokrywa osadów pochodzenia lo-

genetycznych w ostatnich kilkunastu

okresami interglacjalnymi (ryc. 20).

dowcowego cechuje się bardzo

latach, z których ma wynikać, że cała

Badając najlepiej zachowane osady

zmienną grubością w granicach

ludzkość wywodzi się od jednej ko-

pochodzenia lodowcowego naukow-

200 m. Najczęściej jednak grubość

biety z Afryki.

cy doszli do wniosku, że prawdopo-

polodowcowych osadów wynosi kil-

dobnie w ostatnim milionie lat 5 razy

kadziesiąt metrów. Z pobytem lądo-

Ile było zlodowaceń i ile razy lądolo-

nasuwały się lądolody skandynaw-

lodów związana jest geneza takich

dy nasuwały się na Ziemię Lubuską?

skie na Ziemię Lubuską przykrywając

form współcześnie obserwowanego

ją całkowicie lub częściowo. Pierw-

krajobrazu jak moreny, równiny piasz-

Do niedawna ugruntowany był po-

szy raz lądolód nasunął się na Ziemię

czyste, jeziora rynnowe czy pradoliny.

gląd, że w czwartorzędzie - a ściślej

Lubuską prawdopodobnie w czasie

Dominującym elementem geomor-

w jego pierwszej epoce zwanej plej-

650 -

600 tys. lat temu. Podczas

fologicznym w rejonie Zielonej Góry

stocenem - były cztery zlodowace-

ostatniego zlodowacenia (zwanego

jest Wał Zielonogórski, na którego

nia, przy czym wszystkie one zaist-

zlodowaceniem Wisły lub bałtyckim

północnych zboczach, a częściowo

Ryc. 22.

Sfałdowane przez

nasuwający się

lądolód pokłady

węgla brunatnego

w rejonie Sieniawy

Lubuskiej k/Łagowa -

wg E. Ciuka.

Barwą czarną

zaznaczono

węgiel brunatny,

brązową piaski i iły

mioceńskie,

żółtą - osady

polodowcowe

(piaski, żwiry, gliny)

„Szejk” wydanie specjalne - grudzień 2012

w strefie kulminacji leży Zielona Góra.

Wał Zielonogórski jest wysoką, rozle-

głą moreną czołową spiętrzoną, po-

wstałą przed czołem nasuwającego

się lądolodu

(przy czym zachodziły

zjawiska fałdowania, odkłucia skał

zamarzniętych, wyciskania skał pla-

stycznych oraz ich nasuwania na sie-

bie). Na rycinie 21 pokazano budowę

geologiczną Wału Zielonogórskiego

na obszarze Zielonej Góry.

Na przekroju z tej ryciny widać, że

osady trzeciorzędowe

(zaznaczone

barwą brązową) - a wśród nich pokła-

dy węgla brunatnego - są zafałdowa-

ne i wydźwignięte do góry, a miejsca-

mi wychodzą one na powierzchnię.

W kulminacji wału zafałdowaniu ule-

gły także osady czwartorzędowe. Jak

lądolód silnie pofałdował pokłady wę-

gla brunatnego w rejonie Sieniawy Lu-

RYC. 23. Fragment ściany żwirowni w Chwalimiu. Dobrze widoczne piaski i żwiry wodnolo-

dowcowe z leżącą na nich gliną zwałową

buskiej koło Łagowa przedstawia ryci-

na 22. Z ryciny tej można odczytać, że

po sfałdowaniu osadów mioceńskich

Góry i w jej okolicy, widoczne są one

lat temu, znajdowało się w regionie

(w tym węgla brunatnego) i ustąpie-

często np. w przydrożnych skarpach

lubuskim pomiędzy dzisiejszą Odrą

niu lądolodu nastał czas erozji, a póź-

i w żwirowniach. Pięknie wykształco-

i Wartą, ogromne masy wód z top-

niej powstałe osady lodowcowe nie

ne i dobrze widoczne piaski i żwiry

niejącego lodu odprowadzane były tą

są już sfałdowane i powstały podczas

wodnolodowcowe

(fluwioglacjalne)

pradoliną do Morza Północnego. Gdy

następnego zlodowacenia. Można

można zobaczyć np. w dużej żwirow-

około 10 tysięcy lat temu powstał Bał-

sobie wyobrazić jak trudna jest eks-

ni w Chwalimiu k/Kargowej (ryc. 23).

tyk, Odra przebiła się do niego z tej

ploatacja tak zaburzonego pokładu

Dzisiejsze jeziora rynnowe w okolicy

pradoliny pod Słubicami.

węgla brunatnego. W krajobrazie

Łagowa (Jezioro Łagowskie i głębo-

Ziemi Lubuskiej wiele jest obszarów

kie na 59 m Jezioro Trześniowskie)

Współczesna - polodowcowa epo-

piaszczystych, równinnych lub pagór-

oraz jeziora gryżyńskie, zbąszyńskie,

ka geologiczna (ostatnie 10 tysięcy

kowatych, przeważnie porośniętych

a także te w rejonie złoża BMB po-

lat) nazywana jest holocenem, ale

lasami sosnowymi. Na obszarach

wstały w obrębie wydłużonych dolin

większość naukowców uważa, że

tych występują pokrywy piaszczysto

wyerodowanych bezpośrednio przez

holocen jest po prostu interglacjałem

- żwirowe (tzw. sandry) o grubości

pełznący lądolód lub też przez wody

tj. okresem po ostatnim, tak niedaw-

od kilku do kilkudziesięciu metrów.

płynące pod lodowcem. Doliny te

nym zlodowaceniu, a zlodowaceniem

Jak się te sandry utworzyły? Topnie-

przy topnieniu lądolodu wypełnione

kolejnym, które - jak wyraził się obra-

jący lądolód zrzucał zawarty w swym

były przez pewien czas bryłami lodu,

zowo jeden z naukowców - „czeka za

cielsku bezładnie wymieszany luźny

które uniemożliwiły zasypanie dolin

rogiem”. Póki co mamy początki efek-

materiał skalny, od drobnego piasku

i je

„konserwowały”. Po stopnieniu

tu cieplarnianego i klimat staje się

i iłu do dużych głazów. Wielkie ilości

tych brył lodowych najgłębsze czę-

cieplejszy z czego też nie należy się

wód lodowcowych wymywały z tego

ści dolin były zapełniane wodą i po-

zbytnio cieszyć, bo gdyby stopniały

osadu materiał piaszczysto - żwirowy

wstały tam jeziora istniejące do dziś.

wszystkie współczesne lądolody na

przenosząc go, a następnie osadzając

Znanym krajobrazowym elementem

Grenlandii i Antarktydzie to poziom

na dalszym przedpolu lądolodu. Piaski

polodowcowym na Ziemi Lubuskiej

mórz podniesie się o 50 - 60 m i na

i żwiry tego typu określa się jako wod-

jest fragment pradoliny warszawsko

lubuskim odcinku doliny Odry mieli-

nolodowcowe lub fluwioglacjalne.

- berlińskiej przebiegającej pomiędzy

byśmy zatokę morską. I tak źle i tak

Piaski wodnolodowcowe występują

Zawadą i Cigacicami. Gdy czoło ostat-

niedobrze, najlepszy byłby jak najdłu-

powszechnie na obszarze Zielonej

niego lądolodu, około 20 - 15 tysięcy

żej trwający stan współczesny.

wydanie specjalne - grudzień 2012

„Szejk”

geologia na przekrojach

Żeby zapoznać się nieco bliżej z budową geologiczną jakiegoś obszaru najlepiej jest

przeanalizować przekroje geologiczne, na których widoczne są także wyraźnie najważniejsze

etapy jego historii geologicznej. Proponuję zatem „przechadzkę” po znanych nam trasach

geograficznych obserwując zmieniającą się budowę geologiczną.

„Przechadzki” wzdłuż

przekrojów geologicznych

Najpierw zobaczymy jak wyglą-

ła skalna przykrywająca granit,

skalne cechsztyńskie, triasowe

da w dużym uproszczeniu budo-

a także pewne części masywu

i kredowe.

wa geologiczna południowo - za-

granitowego

- razem zapewne

chodniej Polski wzdłuż trasy od

co najmniej około 5 - 7 km skał.

Sfałdowane i wypiętrzone

Sudetów do Poznania (ryc. 24).

Północną część Sudetów na

w karbonie Sudety były w póź-

Analizę budowy geologicznej

omawianym przekroju stanowią

niejszych okresach geologicz-

na tym przekroju zaczynamy od

tzw. Góry Kaczawskie zbudo-

nych przeważnie obszarem ero-

najwyższej - karkonoskiej części

wane głównie ze sfałdowanych

zji, ale w niektórych strefach

Sudetów. Karkonosze zbudowa-

w orogenezie waryscyjskiej

obniżonych

akumulowane

ne są głównie z granitów po-

skał osadowych i metamorficz-

były osady czerwonego spą-

wstałych z zakrzepnięcia mag-

nych utworzonych od początku

gowca, cechsztynu, niektóre

my na głębokości kilku kilome-

ery paleozoicznej do karbonu.

serie triasowe i utwory górnej

trów podczas orogenezy wary-

Podrzędną rolę w budowie tej

(morskiej) kredy. Na przełomie

scyjskiej w okresie karbońskim.

części Sudetów stanowią skały

kredy i trzeciorzędu Sudety

Od tamtego czasu zerodowana

wulkaniczne i osadowe czer-

wraz z blokiem przedsudeckim

została kilkukilometrowa powa-

wonego spągowca oraz serie

zostały wydźwignięte do góry

Ryc. 24. Schematyczny przekrój geologiczny od Karkonoszy do Poznania. Oznaczenia literowe kompleksów skalnych: O-C - od ordowiku do kar-

bonu, C+? - karbońskich i starszych nieznanego wieku, P₁ - czerwonego spągowca, P₂ - cechsztynu, Tp - pstrego piaskowca dolnego, środkowego

i górnego (retu), Tm - wapienia muszlowego, Tk + Tr - kajpru i retyku, J - jury, K - kredy, T_rz + Q - trzeciorzędu i czwartorzędu.

„Szejk” wydanie specjalne - grudzień 2012

Ryc. 25. Schematyczny przekrój geologiczny przez wschodnią część Ziemi Lubuskiej od otworu Klępinka-1 koło Nowogrodu Bobrzańskiego do Strzelec

Krajeńskich. P_1os - skały osadowe czerwonego spągowca, P_1w - skały wulkaniczne czerwonego spągowca. Pozostałe oznaczenia jak na ryc. 24.

wzdłuż uskoku (uskoków) środ-

znaniem już na pierwszy rzut oka

nie wspomnianych kompleksów

kowej Odry.

cechuje się odmienną budową

jest zawyżone, co wynikło z ko-

geologiczną od Sudetów i bloku

nieczności przyjęcia innej skali

Przez około

40 mln lat

przedsudeckiego. Na omawia-

pionowej w stosunku do pozio-

wczesnego (dolnego) trzeciorzę-

nym przekroju widać wyraźnie,

mej. Rzeczywiste nachylenie tych

du cały obszar Sudetów i bloku

że w budowie geologicznej tego

kompleksów jest znacznie mniej-

przedsudeckiego był erodowany

obszaru wyróżniają się 3 główne

sze i wynosi od 1 do 3 - 4^o.

i ulegał zrównaniu. Kolejny etap

kompleksy skalne ułożone piętro-

wypiętrzenia przeszły Sudety

wo, przy czym każdy kompleks

Te pochylone kompleksy skalne

w późniejszych epokach okresu

(piętro) cechuje się odmienną

piętra permsko - mezozoicznego

trzeciorzędu

- od oligocenu do

budową wewnętrzną. Komplek-

tworzą monoklinę przedsudecką.

pliocenu - kiedy to dźwigały się

sy te nazywają geolodzy piętrami

do góry wzdłuż tzw. uskoku su-

strukturalnymi. Najniższe piętro

Takie znaczenie pojęcia „monokli-

deckiego brzeżnego. Blok przed-

strukturalne tworzą sfałdowane

ny przedsudeckiej” jako zespołu

sudecki pod względem budowy

w orogenezie waryscyjskiej skały

pochylonych kompleksów skal-

geologicznej jest podobny do

karbońskie i starsze, które pocię-

nych wieku permsko - mezozoicz-

kaczawskiej części Sudetów,

te są także uskokami.

nego jest najbardziej właściwe.

a wyodrębnił się wyraźnie od

W takim ujęciu sfałdowane utwo-

miocenu tj. od około 25 mln lat.

Piętro środkowe tworzy bardzo

ry podpermskie stanowią podło-

Podczas gdy Sudety dźwigały się

gruby zespół kompleksów skal-

że monokliny. Zdarza się jednak

wtedy do góry i były erodowane,

nych permskich i mezozoicznych,

czasami, że pojęcie monokliny

to obszar bloku przedsudeckie-

dlatego nazywamy je piętrem

rozszerzane jest - niezbyt właści-

go obniżył się, w wyniku czego

permsko - mezozoicznym. Kom-

wie - również na utwory karbonu.

powstała tam pokrywa osadów

pleksy skalne piętra permsko

Jak ostatecznie uformowała się

trzeciorzędowych łącznie ze zło-

- mezozoicznego nie są sfałdo-

monoklina przedsudecka napisa-

żami węgla brunatnego (np. zło-

wane (jak piętro niższe), lecz są

no wcześniej.

że węgla brunatnego Legnica).

pochylone

(pod mniej więcej

zbliżonym kątem) w kierunku pół-

Jak już wspomniano, komplek-

Obszar położony na północny

nocnym i północno - wschodnim.

sy skalne monokliny przedsude-

- wschód od uskoku środkowej

Tu należy zaznaczyć, że widoczne

ckiej, a w szczególności jej naj-

Odry, pomiędzy Lubinem i Po-

na przekrojach znaczne nachyle-

bardziej wypiętrzona południowa

wydanie specjalne - grudzień 2012

„Szejk”

część (rejon Lubina) były inten-

conych otworów Klępinka-IG

ły się po obydwu stronach tego

sywnie erodowane przez około

i Piaski-1.

uskoku co dowodzi, że nie było

30 mln lat wczesnego (dolnego)

wtedy radykalnych różnic wyso-

trzeciorzędu, stąd też brak tam

Pomiędzy tymi otworami przebie-

kościowych pomiędzy obydwie-

np. kompleksu wapienia musz-

ga wspomniany już uskok (stre-

ma strefami, a uskok był wtedy

lowego czy kajpru i retyku, które

fa uskokowa) środkowej Odry,

raczej spokojny.

zostały zerodowane. W wyniku tej

będący jedną z najważniejszych

erozji powstała dość wyrównana

linii uskokowych w południowo

Nie wiemy czy uskok ten był czyn-

powierzchnia „ścinająca” w kie-

- zachodniej Polsce. Uskok ten

ny w erze mezozoicznej przed

runku południowym coraz to star-

prawdopodobnie był aktywny już

ruchami laramijskimi. Hipotetycz-

sze kompleksy skalne mezozoiku.

w czasie karbonu i permu. Przema-

nie można zakładać, że jakieś ru-

Na powierzchnię tą wkroczyło na

wia za tym brak utworów karbonu

chy w jego obrębie możliwe były

przełomie eocenu i oligocenu

i obecność skał dewońskich pod

w pierwszej połowie okresu kre-

morze pokrywające monoklinę

szczątkowymi osadami czerwone-

dowego podczas tzw. tektonicz-

przedsudecką zwartą pokrywą

go spągowca w otworze Klępinka

nych ruchów młodokimeryjskich.

osadów zalegających poziomo

IG-1 oraz fakt występowania skał

Uskok środkowej Odry „obudził

na różnowiekowych pochylonych

karbońskich i dość grubej serii

się” bardzo energicznie podczas

formacjach skalnych mezozoiku.

czerwonego spągowca w otwo-

tektonicznych ruchów laramij-

Osady trzeciorzędowe i czwar-

rach Piaski-1 i Niwiska-1. Powyższe

skich w końcu kredy i na począt-

torzędowe o sumarycznej gru-

różnice w profilach tych otworów

ku trzeciorzędu

(istnieje także

bości 200 - 400 m tworzą tzw.

można interpretować w ten spo-

dość rozpowszechniony pogląd,

kenozoiczne piętro struktural-

sób, że w czasie orogenezy wary-

że uskok ten w tym czasie dopie-

ne będące pokrywą monokliny

scyjskiej blok Klępinki został moc-

ro powstał).

przedsudeckiej.

no wydźwignięty do góry po usko-

ku środkowej Odry wskutek czego

Wtedy to obszar w rejonie otwo-

Analizę przekroju geologicznego

skały karbońskie zostały stamtąd

ru Klępinka IG-1 został po tym

przedstawionego na rycinach 25 i

zerodowane już w końcu karbonu

uskoku wyniesiony na kilkaset

25A zaczynamy od południowych

lub we wczesnej fazie permu.

metrów do góry, co dziś można

ich odcinków, w strefie odwier-

Utwory cechsztyńskie osadzi-

z odczytać z różnicy głębokości

Czwartorzęd. Następuje znaczne ochłodzenie klimatu, efektem czego jest epoka lodowcowa trwająca prawdopodobnie do czasów obecnych.

Ostatnie zlodowacenie osiągnęło maksymalny zasięg 18 000 lat temu.

„Szejk” wydanie specjalne - grudzień 2012

zalegania stropu czerwonego

spągowca po północnej i połu-

dniowej stronie tego uskoku.

Wypiętrzanie to odbywało się

powoli, a jednocześnie z nim

wypiętrzający się blok podda-

wany był intensywnej erozji.

Gdy zaczynała się sedymenta-

cja osadów trzeciorzędowych

w oligocenie, powierzchnia roz-

patrywanego obszaru po oby-

dwu stronach uskoku była już

dość wyrównana. Na północ od

uskoku środkowej Odry budowa

geologiczna jest podobna jak na

adekwatnym odcinku przekroju

z ryc. 24. Widzimy tu, że w pod-

łożu monokliny przedsudeckiej

Ryc. 25a przekrój geologiczny przez rejon strefy uskokowej środkowej odry (powiększenie

występują sfałdowane w oroge-

fragmentu przekroju z ryc. 25)

nezie waryscyjskiej skały karboń-

skie (i zapewne starsze, których

tu jeszcze nie nawiercono). Na

do okolicy otworu Gorzów-2. Na

erozja zdarła mezozoiczne kom-

sfałdowanych i zuskokowanych

północ od tego otworu wydzie-

pleksy skalne o łącznej grubości

skałach karbońskich leżą już nie

la się inną regionalną jednost-

1500 - 2000 m.

sfałdowane skały czerwonego

kę geologiczną zwaną niecką

spągowca. W rejonie Zielonej

szczecińską zaznaczającą się

Niektórzy geolodzy uważają, że

Góry

(otwory Jany-1 i Pomor-

skokowym wzrostem miąższości

tyle skał uległo stamtąd erozyjne-

sko-1) powierzchnia skał karboń-

utworów kredowych. Podobnie

mu zdarciu (ścięciu) w czasie oko-

skich tworzy nieckę (zapadlisko)

jak na przekroju z ryc. 24, rów-

ło 30 milionów lat trzeciorzędu - od

wypełnioną w dole skałami wul-

nież na tym przekroju widać, że

regresji morza górnokredowego

kanicznymi, a wyżej osadowymi

pochylone ku północy mezozo-

do transgresji morza oligoceńskie-

czerwonego spągowca. Skały

iczne kompleksy skalne są „ścię-

go. Żeby zerodować pokrywę skal-

wulkaniczne (wylewne) powstały

te” przez nierówną, ale w skali

ną o grubości 2000 m w ciągu 30

- jak już wspomniano - w począt-

regionalnej prawie poziomo za-

mln lat, erozja w skali jednego roku

kowej fazie okresu permskiego

legającą powierzchnię, na któ-

wynosiłaby około 0,07 mm, czyli

w rezultacie zakrzepnięcia lawy

rej zalegają poziomo (nie licząc

7 mm na 100 lat i 7 cm na 1000

na ówczesnej powierzchni. Dro-

zaburzeń glacitektonicznych)

lat. Proces erozji powierzchni tere-

gami migracji lawy były szczeliny

osady trzeciorzędowe i czwarto-

nu z taką prędkością byłby dla ludzi

uskokowe. Pomiędzy otworami

rzędowe. Analizując powyższe 2

- gdyby wtedy żyli - praktycznie nie-

Staropole-1 i Międzyrzecz-1a

przekroje geologiczne w obrębie

zauważalny.

zaznacza się wyniesienie wol-

monokliny, odnosi się nieodpar-

sztyńskie zbudowane ze sfałdo-

te wrażenie, że poszczególne

Są fakty przemawiające jednak

wanych skał karbońskich, na któ-

mezozoiczne kompleksy skalne

za tym, że obszar południowej

rych występują tylko reliktowo

miały pierwotnie - przed erozją

i południowo

- zachodniej mo-

skały czerwonego spagowca lub

- znacznie większe zasięgi w kie-

nokliny uległ znacznej erozji już

jest ich tam brak. Wyżej zalega-

runku południowym niż obecnie.

w czasie dolnej (wczesnej) kre-

jące kompleksy permsko - mezo-

Tak też w istocie było, a prze-

dy. Tak więc erozyjne ścięcie

zoiczne pochylone są wyraźnie

mawia za tym wiele istotnych

dużych mas skalnych na tym

ku północy tworząc monoklinę.

przesłanek, które trudno tu bliżej

obszarze odbyło się w 2 etapach

omawiać. Na ich podstawie moż-

- wczesnokredowym i wczesno -

Monoklinę przedsudecką na

na zakładać, że z południowych

trzeciorzędowym przedzielonych

omawianym przekroju wydziela

i południowo - zachodnich rejo-

transgresją morza w późnej (gór-

się od uskoku środkowej Odry

nów monokliny przedsudeckiej

nej) kredzie.

wydanie specjalne - grudzień 2012

„Szejk”

Co najbardziej uwypukla się w tej krótko opowiedzianej lecz bardzo długiej, ponad 350 milionów

lat liczącej, historii geologicznej naszego regionu? - chyba naprzemienność występowania epok

morskich i lądowych, którą dobrze obrazuje poniższy „wykres paleogeograficzny” (ryc. 26).

Jeszcze nieco o paleogeografii

Na wykresie tym widać wyraźnie,

powstały w morzu karbońskim,

kontynentalnymi pokrywającymi

że w czasie od karbonu do dzisiaj

cechsztyńskim, środkowotriaso-

niżej położone fragmenty kon-

na obszar lubusko - wielkopolski

wym i górnokredowym, najmniej

tynentu

(dzisiaj takimi morzami

6 razy wkraczały morza (nie li-

osadów morskiego pochodzenia

są np. Bałtyk i Morze Północne).

cząc „drobnych” ingresji) zalewa-

powstało w ostatnim morzu oli-

Prawdopodobnie inny charakter

jąc go każdorazowo na wiele mi-

goceńskim.

- dotąd całkowicie niewyjaśniony

lionów lat i zostawiając po sobie

- miało morze karbońskie. Epoki

mniej lub bardziej grube pokry-

Morza pokrywające nasz region

morskie przedzielone były epo-

wy różnorodnych osadów. Naj-

były dość płytkimi morzami szel-

kami lądowymi w czasie których

bardziej grube pokrywy osadów

fowymi

czyli

tzw. morzami epi-

zachodziła sedymentacja osadów

albo erozja, lub też - jak w przy-

padku czerwonego spągowca

- jednoczesna erozja wyniesień

i sedymentacja w obniżeniach

(zapadliskach).

W oddzielnych rubrykach na ryc.

26 wyszczególniono najważniejsze

procesy geologiczne w naszym re-

gionie oraz zaczerpnięte z literatu-

ry niektóre „równoległe” zdarzenia

globalne.

Dzisiejszy, szeroki zakres wiedzy

o budowie i historii geologicznej

regionu lubusko - wielkopolskie-

Ryc. 26.

Wykres zmian

go jest dorobkiem wielu geolo-

w paleogeo-

gów i geofizyków naftowych,

grafii

naukowców z Państwowego

regionu

Instytutu Geologicznego i wyż-

lubusko

- wielkopol-

szych uczelni. Znaczny wkład do

skiego

tej wiedzy wnieśli również zie-

w czasie

lonogórscy geolodzy naftowi,

od karbonu

a także ci pracujący poza bran-

do czwarto-

rzędu

żą naftową. Niniejszy materiał

i zestawienie

ma charakter popularyzatorski,

ważniejszych

stąd też nie ma tu odniesień do

procesów

literatury, jak i nazwisk autorów

geologicznych

z uwzględnie-

geologicznych opracowań na-

niem

ukowych.

niektórych

zdarzeń

globalnych.

„Szejk”

wydanie specjalne - grudzień 2012

Wybrane złoża ropy naftowej i gazu ziemnego

eksploatowane przez nasz Oddział

Zespół złóż ropy naftowej

Rybaki - Połęcko - Połęcko S

Wszystkie trzy wyżej wymienione

już silnie zdrenowany eksploatacją ropy

Złoże ropy naftowej Połęcko

złoża ropy naftowej występują w ha-

w otworach R-1 i R-10. W sumie ze złoża

odkryto otworem Rybaki-6 w 1963 r.

lotektonicznych strukturach dolomi-

Rybaki wydobyto otworami R-1 i R-10 17

Otwór ten zlokalizowano w odległo-

tu głównego powstałych nad lokal-

tys. ton ropy i około 1,8 mln m³ gazu.

ści 2600 m w kierunku SE od otworu

nymi poduszkowymi spiętrzeniami

soli najstarszej. Wzajemne relacje

pomiędzy tymi strukturami i złożami

pokazują ryciny 27, 28, 29.

Dolomit główny w rejonie Rybaków

cechuje się z reguły bardzo małą po-

rowatością i przepuszczalnością. Naj-

większą, około 10% porowatość wyka-

zują tylko pojedyncze próby w profilach

dolomitu z poszczególnych otworów.

Przepuszczalność matrycy dolomito-

wej (bez uwzględnienia szczelinowa-

tości) w badaniach laboratoryjnych jest

najczęściej zerowa lub ma ułamkowe

wartości mD. Obecność złóż ropy lub

gazu w tego typu dolomitach związana

jest głównie z jego szczelinowatością.

To obecność systemu makro i mikrosz-

czelin w dolomicie głównym w struktu-

rach halotektonicznych w rejonie Ryba-

ki - Połęcko powoduje, że z poziomu

tego uzyskuje się dość duże przypływy

ropy (zwłaszcza po zabiegach kwaso-

wania dolomitu).

Złoże ropy naftowej Rybaki

odkryte w 1961 r. otworem R-1, jako

pierwsze złoże węglowodorów na Niżu

Polskim, okazało się najmniejszym zło-

żem w rejonie Rybaków. Produkcję ropy

otrzymano jeszcze również w otworze

R-10 (1963 r.), w którym dolomit główny

nawiercono 20 m wyżej niż w otworze

R-1. W 1968 r. odwiercono otwór R-22,

który wg koncepcji projektowej miał

znajdować się na innym bloku dolomitu

- odizolowanym od „bloku” Rybaków-1

10. W otworze tym nawiercono dolo-

Ryc. 27. Mapa strukturalna stropu dolomitu głównego w rejonie Rybaki - Połęcko. Opraco-

mit główny 20 m wyżej niż w otworze

wał W. Kuczak na podstawie mapy strukturalnej granicy refleksyjnej Z2, wykonanej w Geo-

R-1, okazało się jednak, że dolomit był

fizyce Toruń przez zespół: G. Burek, A. Saj, A. Grabowska.

wydanie specjalne - grudzień 2012

„Szejk”

R-1, wg założeń projektowych na od-

dzielnym elemencie strukturalnym, co

w pełni się potwierdziło (ryc. 27, 28).

Po kwasowaniu dolomitu głównego

uzyskano z tego otworu produkcję ropy

w ilości ok. 80 - 100 t/d. Podobnej wiel-

kości przypływ ropy uzyskano z otworu

R-19 odwierconego w 1964 r. W otwo-

rze R-15 uzyskano niewielką produkcję

ropy, której eksploatację zaniechano

w krótkim czasie. W otworze R-20 od-

wierconym w 1968 r., z powodu małej

szczelinowatości dolomitu i znacznego

już wyeksploatowania złoża, nie uzy-

skano większego przypływu ropy. Ze

złoża Połęcko wydobyto otworami

R-6 i R-19 łącznie 137 tys. ton ropy

21 mln m³ gazu. Z otworu R-6 wydo-

bywa się jeszcze przez pompowanie

Ryc. 28. Przekrój geologiczny przez rejon Rybaki - Połęcko- wg. K. Dyjaczyńskiego, edycja

około 50 - 60 ton ropy/miesiąc.

D. Adamowska. Objaśnienie symboli literowo - cyfrowych: Tp₁ - pstry piaskowiec dolny (łącz-

- sól młodsza,

nie z iłowcami przejściowymi), Na₄ - sól najmłodsza, T₄ - czerwony ił solny, Na₃

A₃ - anhydryt główny + szary ił solny + anhydryt kryjący, Na₂ - sól starsza, A₂p - anhydryt

Złoże ropy naftowej Połę-

podstawowy, Ca₂ - dolomit główny, A₁g - anhydryt górny, Na₁ - sól najstarsza, A₁d - anhydryt

cko S odkryto otworem Połęcko-

dolny, Ca₁ - wapień cechsztyński, P

- czerwony spągowiec, ciemnobrunatną barwą zaznaczo-

3K w 2007 r. Otwór zlokalizowano

no złoża ropy naftowej.

na podstawie sejsmiki 3D. W silnie

szczelinowatym dolomicie, w nie-

stabilnych warunkach wiertniczych

(ucieczki płuczki, zjawiska erupcyjne)

zdołano nawiercić 16,5 m. Uzyskano

produkcję ropy w ilości 65 t/d z wy-

kładnikiem gazowym 320 - 370 m³/t.

Gaz zawiera 55,6% węglowodorów.

W otworze Połęcko-4K zdołano na-

wiercić tylko 6,70 m dolomitu (uciecz-

ki płuczki). Przy opróbowaniu tego in-

terwału dolomitu uzyskano przypływ

gazu (spód otworu 10 m wyżej niż

w otworze Połęcko-3K). W złożu Po-

łęcko S jest kilkumetrowej miąższości

czapa gazowa. Szacunkowo wyli-

czono, że z tego złoża można będzie

wydobyć około 120 tys. ton ropy naf-

towej. Obecnie trwają prace projekto-

we związane z zagospodarowaniem

złoża. Zadanie zostanie zrealizowane

w ramach próbnej eksploatacji złoża.

Dość obszerne materiały dotyczące

odkrycia i rozpoznawania złóż ropy

naftowej w rejonie Rybaków w la-

tach 60-tych ubiegłego wieku, a także

Ryc. 29. Przekrój sejsmiczny 3D przez struktury Połęcko i Połęcko S. Według Geofizyki Toruń. Objaśnie-

wspomnienia uczestników tamtych

nie granic sejsmicznych (refleksów): Zstr - strop soli cechsztyńskiej, Z3 - strop anhydrytu głównego,

wydarzeń, zawarte są w specjalnym

Z2 - strop anhydrytu podstawowego nad dolomitem głównym, Na₁ - strop soli najstarszej,

wydaniu „Szejka” z września 2001 r.

Z1 - strop anhydrytu dolnego, Z1’ - strop podłoża cechsztynu (tu strop czerwonego spągowca).

„Szejk” wydanie specjalne - grudzień 2012

Wybrane złoża ropy naftowej i gazu ziemnego

eksploatowane przez nasz Oddział

Złoże ropno - gazowe

Barnówko - Mostno - Buszewo (BMB)

Złoże BMB to największe złoże ropno

i przekroju (ryc. 30) barwą brunatną

przesunęła się ona do głębokości

– gazowe w Polsce - położone jest

zaznaczono tę część złoża ropnego,

(-)

3050 m. Dolomit główny, które-

w odległości około 5 km na północny

które znajduje się w dolomicie głów-

go miąższość w obrębie złoża waha

wschód od Dębna w województwie

nym od jego stropu do konturu ropa

się od 20,4 do 84,5 m wykształcony

zachodniopomorskim (ok. 30 km na

- woda określonego w głębokości

jest przeważnie jako dolomity ziarni-

WNW od Gorzowa). Zostało odkryte

(-) 3098 m. Barwą żółtą na tej mapie

ste (ooidowe), porowate, co widać

w 1993 r. otworem Mostno-1, nie-

i przekroju zaznaczono zasięg czapy

dobrze na fot. 2 na okładce. W nie-

co później - ale w tym samym roku

gazowej. Na przekroju geologicznym

których strefach złoża znaczącą rolę

- otrzymano produkcję ropy w otwo-

widać, że prawie pod całą czapą

odgrywa szczelinowatość (np. strefa

rze Buszewo-1. Złoże to, znajdujące

gazową znajduje się również złoże

Buszewa). Średnia porowatość efek-

się w dolomicie głównym, można

ropy. Pierwotna granica (kontur) gaz

tywna dolomitu w czapie gazowej

uważać za złoże ropy naftowej z dość

- ropa znajdowała się w głębokości

wynosi 17,4%, a w części ropnej

rozległą czapą gazową. Na mapie

(-)

3047,5 m, w trakcie eksploatacji

17,06%. Przepuszczalność średnia

Ryc. 30. Złoże ropno - gazowe Barnówko - Mostno - Buszewo (BMB), mapa strukturalna stropu dolomitu głównego. Wg J. Tomaszewskiej,

J. Piątek, M. Treli. Przekrój wg E. Żurawik.

wydanie specjalne - grudzień 2012

„Szejk”

Wybrane złoża ropy naftowej i gazu ziemnego

eksploatowane przez nasz Oddział

wynosi odpowiednio

12,23 mD

bokości (-) 3060 m wynosiło 55,55

- zasoby wydobywalne siarki 740 tys.

10,5 mD. Gaz w czapie gazowej

MPa. W najnowszej dokumentacji

ton.

zawiera

43,47% objętościowych

geologicznej złoża BMB (2006 r.)

Gaz wydobywany razem z ropą po

węglowodorów (w tym metanu

udokumentowano:

odpowiednim oczyszczeniu jest kie-

34,95%), azotu - 51,69% i siarkowo-

- zasoby geologiczne ropy naftowej

rowany do elektrociepłowni w Go-

doru 4,35%. Gaz rozpuszczony w ro-

60 mln ton; wydobywalne 12,6 mln

rzowie. Do końca 2012 r. ze złoża

pie zawiera 49,72% węglowodorów.

ton,

BMB wydobyto 4795,54 tys. ton

Ropa naftowa ma c. wł. 0,818 g/cm³.

- zasoby geologiczne gazu

28,43

ropy naftowej, 3296,06 mln m³ gazu

Pierwotne ciśnienie złożowe w głę-

mld m³, wydobywalne 7,650 mld m³,

ziemnego i 239,52 tys. ton siarki.

Zespół złóż ropy naftowej i gazu ziemnego

Lubiatów - Międzychód - Grotów (LMG)

W skład zespołu złożowego LMG

wchodzą (ryc. 31):

- złoże ropy naftowej Lubiatów,

- złoże gazu ziemnego Międzychód,

- złoże ropy naftowej Grotów.

Najwcześniej - w 2001 r. - odkryte

zostało otworem Międzychód-4 zło-

że gazu Międzychód położone ok.

10 km na północ od miasta Między-

chód. Złoża ropy naftowej Lubiatów

i Grotów, położone w bezpośrednim

sąsiedztwie złoża Międzychód, od-

kryto w 2003 r.

Złoże gazu ziemnego Mię-

dzychód znajduje się w barie-

rowej części dolomitu głównego,

gdzie poziom ten osiąga najwięk-

szą w tym rejonie miąższość (80

m w otworze M-4 i 87,5 m w ot-

worze M-5). Porowatość dolomi-

tu głównego waha się od 1 do

27%, średnia porowatość w róż-

nych strefach złoża wynosi 6,10%

9,20%. Uśredniona wartość

przepuszczalności wynosi ok.

2 mD. Złoże zawiera gaz gazoli-

nowo-azotowo-siarkowodorowy

Ryc. 31.

Mapa strukturalna stropu dolomitu

głównego w rejonie zespołu złóż ropy

naftowej i gazu ziemnego Lubiatów -

Międzychód - Grotów (LMG).

Wg M. Treli, D. Gierszewskiej, M. Wardyńskiego.

„Szejk” wydanie specjalne - grudzień 2012

Ryc. 32. Przekrój sejsmiczny 3D przez strefę złóż Lubiatów i Międzychód. Wg K. Dyjaczyńskiego i E. Mróz.

o sumarycznej zawartości węglo-

z otworów pionowych wynoszą

że ropy znajduje się w dolomicie

wodorów 34,45%, azotu 61,18%

40 - 75 m³/min, a z otworu M-7H

w strefie podnóża stoku platformy

i siarkowodoru

3,87%. Zasoby

150 m³/min.

A₁/Ca₂ (ryc. 32). W strefie tej wy-

geologiczne gazu w złożu wyno-

stępują porowate dolomity ziarni-

szą

11,470 mld m³, zasoby wy-

Złoże ropy naftowej Lubia-

ste przewarstwione dolomitami

dobywalne 4,530 mld m³. Zasoby

tów. Złoże ropne Lubiatów o cha-

zbitymi. W kierunku zachodnim

wydobywalne gazu w tym złożu,

rakterze litologicznym znajduje się

dolomity ziarniste zanikają a wraz

w przeliczeniu na gaz wysokome-

w dolomicie głównym średnio

z nimi zanikają cechy zbiornikowe

tanowy, wynoszą 2,495 mld m³.

około 200 m niżej niż złoże Między-

tego poziomu. W strefie roponoś-

chód (ryc. 31, 32). Obydwa te zło-

nej dolomit główny cechuje się

Zasoby gazu liczone były do

ża rozdziela dość wąski, około 500

zmienną porowatością w grani-

umownej granicy - 3105 m. Złoże

800 metrowej szerokości pas

cach 4,35 - 33%, średnio 14,76%.

udostępnione jest obecnie dwo-

skłonu platformy A₁/Ca₂,w obrębie

Przepuszczalność dolomitu w tej

ma otworami pionowymi (M-4 i M-5)

którego miąższość dolomitu spada

strefie waha się od 0,001 do 103,7

oraz otworem poziomym M-7H

do kilkunastu metrów (np. w otworze

mD, średnio 5 mD. Granica ropa

o długości odcinka poziomego

Międzychód-3 do 13,5 m). W strefie

- woda zalega w głęb. (-) 3282 lub

317 m w dolomicie głównym. Ciś-

skłonu dolomit główny ma bardzo

w głęb. (-) 3278 m, a granica ropa-

nienie złożowe i głowicowe wyno-

słabe właściwości zbiornikowe

gaz w głęb. (-) 3163 m. Ciśnienie

si odpowiednio 417 i 313 barów.

(śladowy przypływ gazu z dolomi-

złożowe określono na 418 - 427

Wydajności eksploatacyjne gazu

tu w otworze Międzychód-3). Zło-

barów. Zasoby wydobywalne ropy

wydanie specjalne - grudzień 2012

„Szejk”

Wybrane złoża ropy naftowej i gazu ziemnego

eksploatowane przez nasz Oddział

w tym złożu wynoszą 5,435 mln

określono w głębokości (-) 3282 m,

0,25 mD). Powyższe porównanie

ton, a zasoby wydobywalne gazu

a kontur ropa - gaz w głębokości (-)

tych parametrów wyjaśnia dlaczego

rozpuszczonego w ropie 1,807 mld m³.

3160 m.

w otworach na złożu Grotów wydaj-

Wydajności ropy z otworów piono-

ności ropy z otworów są małe i bar-

wych oceniono na 130 - 150 ton

Granice złoża z uwagi na jego lito-

dzo małe.

na dobę. Z otworu Lubiatów-7H,

logiczno

- strukturalny charakter

w którym odwiercono w dolomicie

przebiegają przeważnie ukośnie

Z otworów Grotów-1 i 2 można bę-

675 - metrowy odcinek poziomy

do izolinii głębokościowych stropu

dzie wydobywać ropę w ilości 50 i 40

można wydobywać ropę w ilości

dolomitu, a częściowo równolegle.

ton/doba, a w otworach G-8k i G-9k

350 - 420 m³/doba.

Dolomit główny w obrębie tego

możliwa będzie tylko okresowa eks-

złoża cechuje się znacznym zróżni-

ploatacja ropy. Zasoby wydobywalne

Złoże ropy naftowej Gro-

cowaniem porowatości i przepusz-

ropy naftowej dla złoża Grotów okre-

tów. Złoże Grotów o charakterze

czalności, ogólnie biorąc, parametry

ślono na 1,830 mln ton, gazu na 0,96

litologiczno - strukturalnym położo-

te są znacznie gorsze niż w złożu Lu-

mld m³.

ne jest na NE od złoża Międzychód,

biatów. Średnia porowatość dolomi-

w bezpośrednim jego sąsiedztwie

tu dla strefy Grotowa wynosi 10%

Złoża Lubiatów - Międzychód - Gro-

(ryc. 31). W południowej części zło-

(w złożu Lubiatów 14,7%). Porówna-

tów eksploatowane będą przez

ża, w której znajduje się otwór Gro-

nie średniej przepuszczalności dolo-

KRNiGZ Lubiatów. Uruchomienie

tów-1, nad złożem ropy występuje

mitu dla w/w złóż wypada jeszcze

kopalni planowane jest na kwiecień

czapa gazowa. Kontur ropa - woda

gorzej na niekorzyść Grotowa (5 mD

2013 r.

Złoże gazu ziemnego Paproć W

Złoże gazu ziemnego Paproć W (kul-

W otworach poza rafą wapień cech-

na bardzo małe zasoby, nie będą

minacja W) o charakterze masywo-

sztyński o małych miąższościach

obecnie eksploatowane.

wym znajdujące się w porowatym,

cechuje się znikomą porowatością

rafowym wapieniu cechsztyńskim

i brakiem przepuszczalności.

Eksploatuje się natomiast złoże

odkryte zostało w 1990 r. otworem

gazu Nowy Tomyśl znajdujące się

Paproć-19 (ryc. 33). Miąższość rafy

Zasoby geologiczne gazu ziem-

w niewielkiej rafie, na której od-

Ca₁ w odwierconych, w jej obrębie,

nego w rafie wapienia cechsztyń-

wiercono otwór Nowy Tomyśl-2k.

pięciu otworach wynosi od 51 m

skiego Paproć W wyliczone w do-

Zasoby wydobywalne tego złoża

w otworze P-27 do 81 m w otworze

kumentacji złożowej w 1998 r. wyno-

wynoszą

620 mln m³ gazu. Na-

Paproć-29. Grubość wapienia cech-

szą 3,67 mld m³, a zasoby wydo-

leży zaznaczyć tu także, że nad

sztyńskiego poza rafą spada w po-

bywalne 3,1 mld m³. Gaz w oma-

złożem Paproć W w rafie Ca₁ znaj-

bliskich otworach (P-22, 23, 25) do

wianym złożu zawiera 46,5% me-

duje się również złoże gazu w do-

ok. 3 - 5 m. Cała rafa jest nasycona

tanu, 51,76% azotu i 0,17% helu.

lomicie głównym. Obydwa złoża

gazem, w odwierconych otworach

Sumaryczna zawartość węglowo-

oddzielone są od siebie szczelnie

nie stwierdzono obecności wody

dorów w gazie wynosi 47,82%.

anhydrytem (ryc. 33). Gaz w do-

złożowej. Porowatość wapienia w ra-

Pierwotne uśrednione ciśnienie

lomicie głównym zawiera średnio

fie jest bardzo zmienna i waha się od

złożowe wynosiło 30,15 MPa. Zło-

23,9% węglowodorów, 72,8% azo-

wartości znikomych do ponad 30%.

że eksploatowane jest pięcioma

tu i

2,6% siarkowodoru. Zasoby

Uśrednione wartości porowatości

otworami od

2009 r. Do końca

wydobywalne gazu w dolomicie

w wydzielonych interwałach złożowo

2012 r. wydobyto z niego 624,27

głównym w tym złożu wynoszą

efektywnych w rafie wahają się od

mln m³ gazu. Lokalne nagroma-

około 650 mln m³. W latach 2009-

7,5 do 18,5%. Średnia przepuszczal-

dzenia gazu ziemnego w wapie-

2012 ze złoża Nowy Tomyśl wydo-

ność wapienia w poszczególnych ot-

niu cechsztyńskim stwierdzone

byto 98,37 mln m³ gazu.

worach waha się od 26 do 145 mD.

w otworach P-17 i P-24, z uwagi

„Szejk” wydanie specjalne - grudzień 2012

Wybrane złoża ropy naftowej i gazu ziemnego

eksploatowane przez nasz Oddział

Złoże gazu ziemnego Kościan S

Złoże Kościan S występujące w ra-

- woda. Porowatość efektywna wa-

rów 81,28%), azotu - 18% i helu

fowym porowatym wapieniu cech-

pienia zmienia się w granicach 1,25

0,13%. Pierwotne ciśnienie złożo-

sztyńskim odkryte zostało otworem

- 37,17%, średnio wynosi 16,59%.

we wynosiło 24,69 MPa. Wydaj-

Kościan-6 w 1995 r. Złoże położone

Skrajne wartości przepuszczalności

ności gazu z otworów - tzw. Vabs

jest na obszarze podmiejskim Koś-

wynoszą 0,5 i 4031 mD - średnio

wykazywały rozpiętość od 129 do

ciana, głównie na południe i zachód

86,5 mD.

3430 m³/min. Zasoby geologiczne

od tego miasta i zajmuje powierzch-

gazu w rafie Kościan wynoszą wg

nię 21,3 km² (ryc. 34). Miąższość

Obraz mikroskopowy wapienia

dokumentacji złożowej z

1999 r.

wapienia w obrębie rafy Kościan

cechsztyńskiego organodetrytycz-

– 12,96 mld m³, zasoby wydoby-

waha się w granicach od 22 m w

nego z rafy Kościan o skrajnie

walne 10,36 mld m³. Eksploatację

otworze K-9 do 67,5 m w otworze

wysokiej porowatości i przepusz-

złoża Kościan rozpoczęto w 2002 r.

K-10. Złoże gazu w rafie znajduje

czalności przedstawia fot. nr 4 na

Do końca 2012 r. wydobyto z niego

się od najwyżej położonego stro-

okładce.

5,438 mld m³gazu.

pu rafy w głębokości

(-)

2092,1

do głębokości (-) 2207,5, w której

Gaz w złożu Kościan S zawiera

znajduje się kontakt

(kontur) gaz

80,5% metanu (suma węglowodo-

Ryc. 34. Mapa strukturalna stropu wapienia cechsztyńskiego w gazonośnej rafie Kościan i przekrój geologiczny przez strefę Kościa-

na. Mapa wg D. Gierszewskiej i W. Wilk, przekrój wg E. Żurawik. barwą żółtą na mapie oznaczono złoże gazu.

„Szejk” wydanie specjalne - grudzień 2012

Wybrane złoża ropy naftowej i gazu ziemnego

eksploatowane przez nasz Oddział

Złoże gazu ziemnego Brońsko

Złoże gazu ziemnego Brońsko po-

łożone jest tuż na zachód od gazo-

nośnej rafy Kościan (ryc. 7). Złoże

to odkryte zostało w 1998 r. otwo-

rem Kokorzyn-1 zlokalizowanym na

podstawie zdjęcia sejsmicznego 3D

wykonanego przez Geofizykę Toruń.

Do czasu wykonania w 2002 r. pierw-

szej dokumentacji geologicznej tego

złoża odwiercono na nim 16 otwo-

rów wiertniczych (wszystkie otwory

z przypływem gazu). Stwierdzono,

że miąższość rafowego wapienia

cechsztyńskiego w rafie Brońsko

waha się od 19 m w otworze Br.-2 do

91 m w otworze Br.-3. Właściwości

zbiornikowe rafowego wapienia są

w profilach tego poziomu w różnych

otworach bardzo zróżnicowane,

przeważnie górne interwały rafy są

najmniej porowate i przepuszczalne.

Porowatość wapienia waha się od

wartości kilku % do 40% (średnio

14,3%). Przepuszczalność również

jest bardzo zmienna, ale przeważ-

nie wysoka - do kilkuset mD. Kształt

omawianej rafy i zaleganie stropu

Ryc. 35. Mapa strukturalna stropu wapienia cechsztyńskiego (Ca₁) w rejonie gazonoś-

wapienia w rafie i poza nią obrazuje

nej rafy Brońsko. Wg A. Chmielowiec - Stawskiej, K. Dyjaczyńskiego, J.K. Kucharczyk.

ryc. 35. Na przekroju geologicznym

Edycja - W. Kuczak.

widać wyraźnie, że rafa pochylona

jest w kierunku północnym (ryc.36).

Złoże gazu zalega do głębokości (-)

2204,5 m. Dolna część rafy - w jej

najniższym zaleganiu - na północ

od otworu Kotusz-2 jest zawod-

niona. W pierwszej dokumentacji

geologicznej złoża gazu ziemnego

Brońsko wykonanej w 2002 r. udo-

kumentowano, że złoże to zawiera

17,5 mld m³ gazu (zasoby geologicz-

ne - całkowite), a zasoby gazu wy-

dobywalne 14,87 mld m³. Z analizy

ilości wydobywanego gazu i spadku

ciśnienia złożowego za okres eks-

ploatacji złoża w latach 2003 - 2009 r.

wynikało, że zasoby gazu w złożu

Ryc. 36. Przekrój geologiczny przez złoże gazu ziemnego Brońsko - wg A. Wolańskiej.

wydanie specjalne - grudzień 2012

„Szejk”

Wybrane złoża ropy naftowej i gazu ziemnego

eksploatowane przez nasz Oddział

są znacznie większe niż wyliczone

w pierwszej dokumentacji. W związ-

ku z powyższym zreinterpretowano

sejsmikę 3D, stwierdzając, że rafa

jest większa niż dotychczas przyj-

mowano. Stwierdzono również, że

piaskowcowo - mułowcowe skały

karbońskie zalegające bezpośrednio

pod gazonośną rafą zawierają rów-

nież znaczne zasoby gazu w ilości

2,6 mld m³. W najnowszej dokumen-

tacji złożowej wykonanej w 2009 r.

obliczono, że łączne zasoby geolo-

giczne gazu w złożu Brońsko (w rafie

i karbonie) wynoszą 28 mld m³. Gaz

z omawianego złoża zawiera 75,89%

węglowodorów i

23,64

% azotu.

Do końca 2012 r. wydobyto ze złoża

Ryc. 37. Poprzeczny przekrój sejsmiczny przez rafę Brońsko. Interpretacja - jak przy

Brońsko 5,691 mld m³gazu.

ryc. 35, edycja A. Madej.

Złoże gazu ziemnego Żuchlów

Złoże Żuchlów położone jest tuż na

otworem Żuchlów-4, eksploatację

C₂H₆ - 1,54%, C₃H₈ - 0,20%, C₄H₁₀

zachód od Góry, skrajna - północno

gazu rozpoczęto już w 1979 r., ale

- 0,04%, C₅H₁₂ - 0,01%, N₂ - 38,9%,

- wschodnia jego część - zalega pod

na większą skalę wydobycie gazu

He - 0,128%. Do końca 2012 r. wy-

tym miastem. Złoże gazu występuje

rozpoczęto w 1982 r. Gaz w złożu

dobyto ze złoża Żuchlów

22,684

w obrębie piaskowców czerwonego

Żuchlów zawiera: CH₄

59,18%,

mld m³ gazu.

spągowca, których stropowa po-

wierzchnia tworzy dość wysokie ko-

pulaste podniesienie określane jako

brachyantyklina (ryc. 38). Złoże ma

powierzchnię około 25 km² i maksy-

malną wysokość 134 m (licząc od

głębokości konturu gaz - woda do

najwyższej pozycji stropu czerwo-

nego spągowca). Piaskowce czer-

wonego spągowca (przeważnie po-

chodzenia eolicznego) cechują się

dobrymi cechami zbiornikowymi,

średnia ich porowatość w serii gazo-

nośnej wynosi 15%, a przepuszczal-

ność waha się przeważnie od kilku

do ok. 1100 mD. Kontur gaz - woda

zalega w głębokości

(-)1342 m.

Pierwotne ciśnienie złożowe wyno-

siło

14,65 MPa. Udokumentowane

zasoby geologiczne gazu wynosiły

25,2 mld m³, zasoby wydobywalne

Ryc. 38. Złoże gazu ziemnego Żuchlów - mapa strukturalna stropu czerwonego spągowca

22 mld m³. Złoże odkryto w 1979 r.

i schematyczny przekrój przez złoże gazu. Wg A. Mularczyka, edycja K. Olszewska.

„Szejk” wydanie specjalne - grudzień 2012

Wybrane złoża ropy naftowej i gazu ziemnego

eksploatowane przez nasz Oddział

Złoże gazu ziemnego Radlin

Złoże Radlin

(położone około

zalegająca pierwotnie na głęboko-

gazu w omawianym złożu wynoszą

km na północ od Jarocina) odkryte

ści (-)

3131 m. Kontur gaz - woda

14,3 mld m³, a zasoby wydobywalne

zostało w 1982 r. w piaskowcach

przesunął się w trakcie eksploata-

11,07 mld m³. Pierwotne ciśnienie

czerwonego spągowca pochodze-

cji złoża do obecnego położenia

złożowe wynosiło 35,21 MPa. Gaz

nia eolicznego. Złoże gazu wystę-

w głębokości (-) 3125 m. Piaskow-

z tego złoża zawiera 83% metanu,

puje w skrzydle wiszącym struk-

ce czerwonego spągowca w serii

należy więc do złóż najbogatszych

tury przydyslokacyjnej na NE od

gazonośnej cechują się bardzo do-

w ten składnik na monoklinie przed-

uskoku, który stanowi południowo

brymi

(wysokimi) właściwościami

sudeckiej. Złoże Radlin eksploato-

- zachodnią granicę złoża (ryc. 39).

zbiornikowymi, średnią porowa-

wane jest od 1992 r. Do końca 2012 r.

Północno - wschodnią granicę zło-

tością 17,6% i przepuszczalnością

wyeksploatowano z niego

7,207

ża stanowi woda złożowa okalająca,

740 mD. Zasoby geologiczne

mld m³ gazu.

Ryc. 39. Złoże gazu ziemnego Radlin - mapa strukturalna stropu czerwonego spągowca wg J. Nowaka.Przekrój geologiczny przez złoże Radlin

wg A. Oświęcimskiej.

wydanie specjalne - grudzień 2012

„Szejk”

Wybrane złoża ropy naftowej i gazu ziemnego

eksploatowane przez nasz Oddział

Złoże gazu ziemnego Paproć

Złoże gazu ziemnego Paproć w czer-

Gaz w złożu Paproć zawiera

proć wynoszą 10,34 mld m³, zasoby

wonym spągowcu odkryto w 1979 r.

70,18% węglowodorów (w tym

wydobywalne 7,755 mld m³. Zasoby

otworem Cicha Góra-1. Złoże to roz-

69,02% metanu), 27,68% azotu

geologiczne gazu przeliczone meto-

poznawane było wieloma etapami,

0,16% helu.

dą bilansu materiałowego wynoszą

będąc jednocześnie eksploatowane

10,1 mld m³. Do końca 2012 r. ze zło-

od roku 1985. W latach 2002 - 2006

Wyliczone metodą objętościową za-

ża Paproć wyeksploatowano

3,825

odwiercono otwory Paproć-28, Ci-

soby geologiczne gazu w złożu Pa-

mld m³

gazu.

cha Góra-5, 7, 8, 9. Otwory te od-

wiercono w południowej części zło-

ża, w strefie uważanej przedtem za

nieperspektywiczną. Przedstawiona

na ryc. 40 mapa strukturalna stropu

czerwonego spągowca jest najnow-

szą, podstawową mapą złoża Paproć

załączoną do ostatniej dokumentacji

złożowej wykonanej w 2007 r.

Omawiane złoże o powierzchni

41 km² położone jest w sąsiedz-

twie Nowego Tomyśla, głównie

bezpośrednio na wschód i połu-

dnie od tego miasta. Złoże jest

typu litologiczno-strukturalnego.

Od wschodu granica złoża biegnie

po izolinii stropu czerwonego spą-

gowca (-) 2630 m, w głębokości tej

znajduje się kontur gaz - woda. Za-

chodnia i południowa granica złoża

związana jest z brzegiem wyniesie-

nia wolsztyńskiego o charakterze

dyslokacyjnym (co zaznaczono na

przekroju geologicznym na ryc. 40).

Na niektórych odcinkach zachod-

nia granica złoża jest związana

z zanikiem cech zbiornikowych

czerwonego spągowca. Złoże gazu

występuje w piaskowcach prze-

ważnie pochodzenia fluwialnego

(podrzędnie eolicznego), przedzie-

lonych niekolektorskimi zlepieńca-

mi. Średnia porowatość piaskow-

ców w serii złożowej wynosi 9,98%,

średnia miąższość efektywna złoża

19,7 m. Wydajności eksploatacyjne

gazu w otworach wynoszą od 2 do

90 m³/min. Pierwotne ciśnienie zło-

Ryc. 40. Złoże gazu ziemnego Paproć - mapa strukturalna stropu czerwonego spągowca. Wg

żowe wynosiło 28,9 MPa.

W. Wilk i M. Treli. Przekrój geologiczny wg E. Żurawik.

„Szejk” wydanie specjalne - grudzień 2012

AKTUALNOŚCI

Do końca lat 80. ubiegłego wieku akumulacje gazu ziemnego w łupkach nie były obiektem

zainteresowania ze strony poszukiwań. W wyniku licznych dyskusji dotyczących obszarów

oraz skał, w obrębie których mogą potencjalnie występować tego typu złoża, podjęto

w PGNiG SA decyzję o wprowadzeniu omawianej problematyki do zakresu poszukiwań.

Łupki graptolitowe,

Ordowik,

otwór

Co z gazem

Lubocino-1

z łupków?

Efektem tych rozważań był „Pro-

a jego głębienie zakończono po

jekt prac geologicznych na ob-

nawierceniu 70 m utworów kamb-

Foto: Zbigniew

Mikołajewski

szarze koncesji Wejherowo dla

ru środkowego. W jego profilu

prac poszukiwawczo-badawczych

wykonano szereg prób złożowych,

w utworach syluru

(shale gas)

zarówno w poziomie kambru środ-

w rejonie Lubocino”. Rejon prac

kowego jak i w utworach sylursko-

mów w kontekście możliwości od-

znajduje się w zachodniej części

ordowickich.

krycia niekonwencjonalnego złoża

syneklizy perybałtyckiej, obejmuje

typu

„shale gas”. Celem otworu

południowo-wschodni skłon wy-

Pionierskie Lubocino

było przede wszystkim pozyskanie

niesienia Łeby i zlokalizowany jest

Głównym zadaniem geologicznym

materiału geologicznego do badań

na obszarze koncesji Wejherowo.

otworu Lubocino-1 było wyjaśnie-

i analiz, jak również wykonanie

W projekcie zakładano wykona-

nie możliwości nasycenia gazem

odpowiednich testów, potwier-

nie jednego otworu wiertniczego

ziemnym utworów staropaleo-

dzających możliwość uzyskania

o charakterze badawczym

- Lu-

zoicznych

(w szczególności skał

przemysłowego przypływu gazu

bocino-1. Rozpoczęcie wiercenia

ilasto-mułowcowych dolnego sy-

ziemnego. Drugim zadaniem geo-

otworu nastąpiło 11.12.2010 r. Ot-

luru i ordowiku) oraz ocena szans

logicznym otworu było zbadanie

wór osiągnął głębokość 3051 m,

poszukiwawczych dla tych pozio-

jeszcze trzech innych poziomów,

interesujących

poszukiwawczo.

Były to: kambr środkowy, poziom

wapieni śródsylurskich i dolomitu

głównego.

Pierwsze wyniki

Wyniki badań laboratoryjnych

(zaproponowanych w bardzo sze-

rokim zakresie, nie stosowanym

dotychczas w pracach poszuki-

wawczych) pozwoliły na wytypo-

wanie najbardziej interesujących

poszukiwawczo poziomów, w ob-

rębie których wykonano perfora-

cje oraz zabiegi szczelinowania.

przykłady mikroszczelinowatości w łupkach ordowicko-sylurskich

Szczególnie wyróżniają się dwa

wydanie specjalne - grudzień 2012

„Szejk”

Pierwszy odwiert

horyzontalny

Wyniki uzyskane z realizacji otwo-

ru Lubocino-1 dały podstawę do

zaprojektowania w obrębie klastra

Lubocino kolejnego otworu wiert-

niczego. Otwór Lubocino-2H był

pierwszym horyzontalnym odwier-

tem łupkowym zrealizowanym przez

PGNiG SA. Z uwagi na jego nowa-

torskie zadanie geologiczne miał

charakter otworu badawczego.

Wiercenie otworu miało miejsce

w dniach 29.08-03.10.2012 r. Ot-

wór osiągnął długość 3981, odci-

nek poziomy otworu był wiercony

Na otworze Lubocino-1 wykonano zabieg hydraulicznego szczelinowania polegający na

w głębokości 2924,29 m. Stwier-

wpompowaniu do otworu płynu szczelinującego (mieszanina wody, dodatków chemicznych

dzony profil osadów nie odbiega od

i piasku) pod wysokim ciśnieniem, dzięki czemu możliwe jest wytworzenie lub powiększenie

istniejących w skale szczelin

profilu z otworu Lubocino-1. Straty-

graficznie odcinek poziomy otwo-

interwały, w obrębie których pod-

Wymienione poziomy cechują

ru został odwiercony w warstwie

stawowe kryteria poszukiwawcze

się także charakterystycznymi

odpowiadającej formacji iłowców

dla niekonwencjonalnych złóż

parametrami sejsmicznymi, któ-

z Sasina. Aktualnie w otworze trwa-

węglowodorów typu shale gas/

re wyróżniają je spośród warstw

ją prace związane z wykonaniem

shale oil są spełnione. To forma-

otaczających i mogą być wyko-

w jego profilu szeregu prób złożo-

cja iłowców z Sasina oraz ogniwo

rzystane w szczegółowej anali-

wych mających na celu uzyskanie

iłowców bitumicznych z Jantaru.

zie wyników badań sejsmicznych

danych niezbędnych do przeprowa-

metodą 3D.

dzenia oceny możliwości eksploa-

tacji gazu/ropy łupkowej otworem

Opisane działania miały na celu

Lubocino-2H.

uzyskanie odpowiedzi na pytanie,

czy jest możliwość oraz ekono-

Opalino-2

micznie uzasadniona opłacalność

Kolejnym wykonanym otworem

udostępnienia nowo odkrytego

na koncesji Wejherowo był otwór

złoża gazu z poziomu łupków sy-

Opalino-2. Planowana głębokość

lursko-ordowickich. W tym celu

końcowa otworu wynosiła 3000 m,

przeprowadzono zabieg szczeli-

a jego wiercenie miało być zakoń-

nowania w otworze pionowym.

czone po nawierceniu ok.

90 m

Po jego wykonaniu otwór został

utworów kambru środkowego. Za-

wywołany 3.09.2011 r. Gaz ziemny

daniem geologicznym otworu było

spalano na flarze, prowadzono ob-

wyjaśnienie nasycenia węglowodo-

serwację ciśnienia oraz oczyszcza-

rami poziomu kambru środkowego

nie odwiertu (odzyskano ok. 36 %

oraz nasycenie gazem ziemnym

zatłoczonej cieczy). W końcowym

utworów staropaleozoicznych (skał

efekcie prób złożowych uzyskano

ilasto-mułowcowych dolnego syluru

przypływ gazu ziemnego oraz ropy

i ordowiku) oraz ocena szans poszu-

naftowej. Kolejne próby złożowe

kiwawczych złoża typu shale gas.

wykonano w młodszych pozio-

mach profilu skał sylurskich nie

Po nawierceniu stropowej partii

W otworze pionowym Lubocino-1 uzyskano

uzyskując z nich jednak przypływu

osadów Cm2 (kambr środkowy)

przypływ gazu ziemnego i ropy naftowej,

gaz spalono na flarze

węglowodorów.

podjęto decyzję o wykonaniu opró-

„Szejk” wydanie specjalne - grudzień 2012

bowania próbnikiem złoża. W jego

Na innych koncesjach

badawczych w utworach dolnego

wyniku stwierdzono przypływ gazu

Mając na uwadze pozytywne wyni-

paleozoiku

(shale gas/shale oil)

ziemnego z niewielką ilością węglo-

ki omawianych prac podjęto decy-

w rejonie Kochanowo-Tępcz-

wodorów ciekłych (gazolina - ok.

zję o rozpoczęciu szeroko zakrojo-

Częstkowo”

(M. Wolnowska,

50 ml). Z uwagi na charakter kolek-

nej akcji poszukiwawczej w utwo-

E. Twarduś, A. Nowicka). Projekt

tora oraz wielkość przypływu z du-

rach ilasto-mułowcowych ordowi-

zakłada wykonanie pionowych ot-

żym prawdopodobieństwem moż-

ku oraz syluru pod kątem poszuki-

worów wiertniczych o charakte-

na twierdzić, iż dokonano odkrycia

wania niekonwencjonalnych złóż

rze badawczym, tj. Kochanowo-1,

nowego złoża węglowodorów typu

typu shale gas/shale oil, a także

Tępcz-1 oraz Częstkowo-1. Realiza-

tight gas. Skład chemiczny gazu jest

kambru środkowego na obszarach

cja wyżej wymienionych otworów

bardzo obiecujący - zawartość me-

pozostałych koncesji pomorskich

badawczych ma mieć miejsce we

tanu w gazie wynosi około 85 %.

PGNiG SA. W tym celu w czerwcu

współpracy z KGHM, Tauron, PGE

Kolejne opróbowania próbnikiem

2012 r. zostały opracowane dwa

oraz Energa. Wiercenie otwóru

złoża jak również interpretacja po-

projekty robót geologicznych na

Kochanowo-1 ma rozpocząć się

miarów geofizyki wiertniczej po-

obszarze koncesji Kartuzy-Szem-

w I kwartale 2013 r.

twierdziły nasycenie

100 m partii

ud, rejon Borcz oraz koncesji

nawierconych osadów kambru

Stara Kiszewa, rejon Wysin dla

W Ośrodku Regionalnym OGiE

środkowego

- nie stwierdzono

prac badawczych w utworach dol-

w Pile został opracowany „Projekt

obecności wody podścielającej.

nego paleozoiku (shale gas/shale

robót geologicznych na obszarach:

Materiał rdzeniowy został przeka-

oil) (A. Nowicka). Projekty dotyczą

koncesji Kartuzy-Szemud, rejon

zany na specjalistyczne badania,

realizacji otworów o charakterze

Hopowo - Kolbudy - Miłowo

których wyniki będą znane za kil-

badawczym: Borcz-1, Wysin-1.

oraz koncesji Stara Kiszewa, rejon

ka miesięcy. Tym samym nie moż-

Trwają prace przygotowawcze do

Będomin - Więckowy - Miro-

na podać ostatecznych wyników.

wiercenia otworów.

wo dla prac badawczych w utwo-

Aktualnie otwór został uzbrojony

rach dolnego paleozoiku (shale gas/

i oczekuje na wykonanie selektyw-

W 2012 r. opracowano także „Pro-

shale oil/tight gas)”

(A. Nowicka).

nych opróbowań w poziomie kamb-

jekt robót geologicznych na obsza-

Został on opracowany na podstawie

ru środkowego.

rze koncesji Wejherowo dla prac

najnowszych prac sejsmicznych

2D Somonino-Przywidz zrealizo-

wanych przez Geofizykę Toruń SA.

Projekt zakłada wykonanie sześciu

pionowych otworów wiertniczych

o charakterze badawczym, tj.:

Hopowo-1, Kolbudy-1, Miłowo-1,

Będomin-1, Więckowy-1 oraz Mi-

rowo-1. Dotychczas na obszarze

koncesji Kartuzy-Szemud nie pro-

wadzono eksploracji. W granicach

koncesji Stara Kiszewa, graniczą-

cej od północy z koncesją Kartu-

zy-Szemud zrealizowany został do

chwili obecnej jeden głęboki ot-

wór, tj. Kościerzyna IG-1 (1972 r.).

Mając powyższe na uwadze pro-

jektowanym otworom nadano cha-

rakter badawczy. Aktualnie projekt

oczekuje na zatwierdzenie do re-

alizacji.

Aldona Nowicka

Oddział Geologii i Eksploatacji

W otworze Opalino-2 stwierdzono przypływ gazu z niewielką ilością węglowodorów ciekłych

Ośrodek Regionalny w Pile

wydanie specjalne - grudzień 2012

„Szejk”

„POEMAT” GEOLOGICZNY

Jak geolodzy skały z głębokich otworów zbadali,

We wczesnej fazie okresu triasowego,

to taką z nich historię Ziemi Lubuskiej

w epoce pstrego piaskowca dolnego i środkowego,

i okolic odczytali.

było tu ogromne płytkie jezioro, które okresowo wysychało

to znów morze czasami do niego wkraczało.

Było tu w dewonie i karbonie morze głębokie

Powstały tam wtedy pstre skały ilasto-piaskowcowe,

z którego 300 milionów lat temu

a wśród nich również wapienie oolitowe.

wyłoniły się waryscyjskie góry wysokie.

Morze w środku triasu zdecydowanie wkroczyło

Z początkiem permu wulkany się rozszalały

i niemal cały obszar Polski pokryło,

i ogromne masy lawy i popiołów wyrzucały.

a przez 20 milionów lat jego istnienia

A gdy wreszcie wygasły wulkany ogniste

powstało w nim kilkaset metrów osadów - głównie wapienia.

powstały pustynie gorące, piaszczyste i skaliste.

W ostatnich 10 milionach lat triasowych

Wolsztyńska skalista pustynia w regionie górowała

osadziło się kilkaset metrów skał kajprowych,

i pustynie piaszczyste - zielonogórską od poznańskiej oddzielała.

iłów z gipsami, mułowców, iłowców,

Na zielonogórskiej i poznańskiej pustyni

trochę wapieni i więcej piaskowców.

nagromadziło się dużo zlepieńca i piaskowca,

W pierwszej połowie okresu jurajskiego

skał typowych dla czerwonego spągowca.

były tu warunki środowiska lądowego,

Wiatr na nich usypał też wydmy wspaniałe,

gdzie nad nizinnymi rzekami i jeziorami

w których teraz są złoża gazu ziemnego

dinozaury sobie zapewne chodziły stadami.

duże, ale znacznie częściej, niestety, małe.

W środkowej jurze morze region częściowo zalało

Skąd się wzięła wtedy tu pustynia taka?

ale w końcu tego okresu już się wycofało

Stąd, że region nasz był przy zwrotniku Raka.

i przez 40 milionów lat wczesnej kredy

Było to możliwe, bo ruchome płyty litosferyczne

znowu był tu ląd - erodowany wtedy.

przemieszczały się po ziemskim globie

przez różne strefy klimatyczne.

Przed 100 milionami lat wody z oceanów wystąpiły

i na około 35 milionów lat cały rejon zatopiły.

257 milionów lat temu zatopiły pustynie

65 milionów lat temu planetoida w ziemię uderzyła

cechsztyńskie morskie żywioły,

i gwałtowny kres dinozaurom położyła.

w których świetnie się czuły maleńkie mszywioły.

Na to wydarzenie początek ery kenozoicznej przypada,

Mszywioły rejon kościański szczególnie polubiły

która z trzeciorzędu i czwartorzędu się składa.

i na milion lat masowo go zasiedliły.

Na początku trzeciorzędu tektonika laramijska tu działała

Płytkie skaliste dno morskie one tam porastały

i wespół z erozją monoklinę przedsudecką uformowała.

i intensywnie - przez pączkowanie - się rozmnażały.

Potem obszary monokliny w oligoceńskim morzu się zanurzyły,

Szkielety wapienne mszywioły sobie sprawiły

a stare Sudety w tym czasie odżyły i znowu się wypiętrzyły.

i zbudowane z nich rafy nam pozostawiły.

W mioceńskiej epoce powstały tu rozległe bagniska,

Później gaz w karbońskich skałach się wygenerował

a na nich w wielu miejscach torfowiska,

i do rafowego wapienia cechsztyńskiego powędrował.

w których początek wziął węgiel brunatny,

Teraz wszystkie kościańskie rafy porowate

dla energetyki surowiec wielce przydatny.

zawierają złoża gazu - w metan bogate.

Później ogromne jezioro mioceńsko-plioceńskie się utworzyło

Milion lat po cechsztyńskim wapieniu

w którym kilkadziesiąt metrów iłów poznańskich się osadziło.

dolomit główny się pojawił

ku radości nafciarzy ale i nieraz utrapieniu.

W czwartorzędzie lądolody w Skandynawii kilkakrotnie powstawały

Złoża ropy i gazu w dolomicie powstały

i obładowane rumoszem skalnym na południe się posuwały.

przeważnie małe, większe by się przydały.

Co najmniej pięć razy na Ziemi Lubuskiej one gościły

Złoże BMB reputację dolomitu podratowało

i topniejąc swój ładunek tu zrzuciły,

ale na nasze potrzeby wszystko to mało.

tworząc pagórkowate krajobrazy morenowe

tu i ówdzie urozmaicone przez jeziora rynnowe

Po tym dolomicie, martwe morze cechsztyńskie

również znane wszystkim kamienie polne - nieprzeliczone

jeszcze ze dwa miliony lat trwało,

przez lodowce z dalekiej północy zostały przywleczone.

aż w końcu permu - całkowicie wyparowało,

pozostawiając kilkaset metrów soli i anhydrytów

Czy natura niemiłą niespodziankę nam sprawi

oraz znacznie mniej wapieni i dolomitów.

i kolejny raz lądolód się tu kiedyś pojawi?

Niektórzy uczeni badania pewne wykonali

Po permie czasy ery mezozoicznej nastały,

i mówią, że się prawie przekonali,

w których dinozaury panowały.

iż w bliższej lub dalszej przyszłości

186 milionów lat era mezozoiczna trwała

lądolód znowu u nas zagości.

i z okresów: triasowego, jurajskiego i kredowego się składała.

Miejmy nadzieję, że to co głoszą ci pesymiści

Przynajmniej w bliższej przyszłości się nie ziści.

Kazimierz Dyjaczyński